Bağlaçlar

[katherinapetrov]

Tanım




Tek başına anlamı olmayan, anlamca birbiriyle ilgili cümleleri veya cümlede görevdeş sözcük ve söz öbeklerini bağlamaya yarayan kelimelere bağlaç denir...
açıkçası,ama,ancak,bile,çünkü,dahi,de,ki,de....de, demek ki,fakat,ama,gene,gerek,ha...ha,halbuki,hatta,hele ,hem....hem,ile,ister,ister....ister,kah....kah,kı sacası,nasıl ki,mademki,ne...ne,oysa(ki),öyleyse,üstelik,ve,vey a,veyahut,ya da,yalnız,yeter ki,ya ....ya,yoksa,zira....








Özellikleri


]Edatlardan farkı, zaten var olan anlam ilgilerine dayanarak bağ kurmasıdır. Edatlar ise yeni anlam ilgileri kurarlar.


]Bağlaçların yerine noktalama işaretleri kullanılabilir.


]Bağlaçlar cümleden çıkarılınca anlam bozulmaz, ama daralabilir. Bağlaçlar (ile hariç) önceki ve sonraki kelimeden ayrı yazılır. Bitişik yazılanlar bağlaç değil, ektir.


Eve gittim, fakat onu bulamadım. (bağlaç)
Konuşmak üzere ayağa kalktı. (edat)
Sözlüden yine zayıf almış. (zarf)
Ben de seninle geleceğim. (bağlaç)
Evde rahat çalışamadı. (çekim eki)
Sözde Ermeni soy kırımı (yapım eki)
Sen ki hep çalışmamı isterdin... (bağlaç)

[katherinapetrov]

a. Sıralama Bağlaçları




“ve”




Cümleleri, anlam ve görev bakımından benzer veya aynı olan kelimeleri, sözleri ve öğeleri birbirine bağlar.


Duygu ve düşünce bir olmalıdır. özneleri
Köyünü, yaşlı dedesini ve ninesini özlemişti. nesneleri
Bana baktı ve güldü. cümleleri
Aylarca ve yıllarca sustu. benzer kelimeleri
Binlerce yerli ve yabancı turist geldi. sıfatları


] “ve” bağlacı yerine virgül veya “-ip”, “-erek” zarf-fiil ekleri de kullanılabilir:


Masaya yaklaştı ve kitabı aldı.
Masaya yaklaştı, kitabı aldı.
Masaya yaklaşıp kitabı aldı.
Masaya yaklaşarak kitabı aldı.


Not: “ve” bağlacından önce noktalama işareti kullanılmaz, bu bağlaçla cümle başlamaz. Çağdaş şiirde söze etki ve çekicilik katmak için kullanılmaktadır, ama doğru değildir.
“ve” bağlacı yerine & işaretini kullanmak son derece yozlaştırıcıdır.


“ile, -le”




“ve” ile görevleri aynı olmasına rağmen her zaman birbirinin yerine kullanılamazlar. “ile”nin kullanım alanı daha dardır.
“ile” cümleleri birbirine bağlamaz; sadece aynı görevdeki kelimeleri bağlar.


Duygu ile düşünce bir olmalıdır.
Yaşlı dedesi ile ninesini özlemişti.
Edebiyatımızda en çok eser verilen türler şiir ile romandır


Not: Edat olarak kullanılan ve zarf yapan “ile”den farklıdır.


Mehmet ile Ali sinemaya gittiler. (bağlaç)
Mehmet, Ali’yle sinemaya gitti. (edat)
Mehmet heyecanla yerinden kalktı. (edat)


b. Eşdeğerlik Bağlaçları




“ya da, veya, yahut, veyahut”




Aynı değerde olup da birinin tercih edilmesi gereken iki seçenek arasında kullanılırlar.


Biriniz gideceksiniz: Sen ya da kardeşin.
Bisiklet veya motosiklet alacağım.
Sen, ben veya başkası...
Sen olmasan yahut (veyahut) seni görmesem dayanamam.


c. Karşılaştırma Bağlaçları




“ya....ya”




İki seçenek sunulduğunda kullanılır.
Bunlar birbirinin zıttı olabilir
Biri yapılmadığında diğerinin yapılması gerekebilir.


Ya beni de götür ya sen de gitme.
Ya gel ya gelme.
Ya bu deveyi güdeceksin, ya bu diyardan gideceksin


“hem.....hem (de)”




Her ikisi de geçerli olan iki durumu anlatır. Bunlar zıt da olabilir, eşdeğer da.


Hem çalışmıyor hem (de) yakınıyorsun.
Hem kitap okuyor hem de müzik dinliyor. Aynı anda


“ne......ne (de)”




]Aynı görevdeki kelimeleri, kelime gruplarını ve öğeleri birbirine bağlar.


Ne şiş yansın ne kebap. özneleri
Gönül ne kahve ister ne kahvehane. nesneleri
Ne İzmir’e gitmiş ve Bursa’ya. dolaylı tümleçleri


]Cümleleri de birbirine bağlar:


Üç yıldır ne bir telefon açtı, ne de bir mektup yazdı.
Onu ne gördüm ne de tanıdım.
Ne aradı ne (de) sordu.




Ne doğan güne hükmüm geçer,
Ne halden anlayan bulunur.


]Cümleleri -yapı bakımından olumlu oldukları hâlde- olumsuz yapar. Yüklem olumlu durumdadır.


Ne kendi rahatsız oldu ne de halkı huzursuz etti. (kendisi rahatsız olmadı, halkı da huzursuz etmedi)


Yüklem olumsuz çekimlenirse anlatım bozukluğu meydana gelir.


Ne çay ne kahve içmedi.→ “Ne çay içti ne kahve” olmalıydı.


] Zıt anlamlı iki sıfatla birlikte kullanılarak onların arasında bir durum ifade eder.


Dışarıdaki hava ne soğuk ne sıcak.
Yaptığı işe ne kolay ne de zor denebilir.


Not: “Ne zor, ne acı günler yaşadık” örneğinde “ne zor” ve “ne acı” sözleri ayrı ayrı da (biri olmadan) kullanılabileceği için buradaki “ne”ler bağlaç oluşturmaz.


“de....de, gerek......gerek, olsun.....olsun, kâh......kâh, ha......ha”




Öğeleri ya da cümleleri birbirine bağlarlar.


Öğretmeni de arkadaşları da onu çok merak ettiler. özneleri bağlamış.
Annesini de babasına da özlemişti. nesneleri bağlamış.
Tatil boyunca dinlenmiş de gezmiş de. yüklemleri bağlamış.
İzmir’e de Aydın’a da uğrayacağız. dolaylı tümleçleri
Fizikten de anlamam kimyadan da.
Gerek sen gerek(se) o, güzel çalıştınız.
Gerek baba gerek anne tarafından bir akrabalıkları yok.
Ali olsun, Ahmet olsun, ikisi de çalışkan ve zekîdirler.
Kâh yıkılıyor, kâh kalkıyor, ama yılmıyor.
Ha Ali ha Veli, ne fark eder?

d. Karşıtlık BağlaçlarI


“ama, fakat, lâkin, yalnız, ancak, ne var ki, ne yazık ki”




“ama, fakat, lâkin” aynı anlamlı bağlaçlardır. “yalnız, ancak, ne var ki, ne yazık ki” de bunlara yakın bağlaçlardır.


]“ama, fakat, lâkin, yalnız, ancak, ne var ki, ne yazık ki” bağlaçları, aralarında zıtlık bulunan iki ayrı ifadeyi, cümleyi birbirine bağlar.


Çok tembeldi, ama başarılı oldu.
Hızlı yürüdü, ancak yetişemedi.
Hava nemliydi, fakat yağmur yağmıyordu.
Bunları götür, yalnız diğerlerini getirmeyi unutma.


Not: Bir cümle bu bağlaçlardan biriyle başlayabilir. Bu durumda bu bağlaçlar iki bağımsız cümleyi birbirine bağlamış olur..


... Ne var ki sanatçıyı bu yüzden eleştirmek doğru olmaz.


] “ne yazık ki” bağlacı çok kötü ve acı sonları bildirir.


İnsanlara hep vefa gösterdi; ne yazık ki kendisi onlardan vefa görmedi.


] “ne var ki” bağlacı çaresizlik ifade eder.


En yüce duyguların tohumları ekildi; ne var ki dünya, insanları kendisine benzetmişti.


]“ama, fakat, lâkin, yalnız, ancak”, neden, şart, uyarma bildirir


Arkadaşının kalbini kırdı, ama çok pişman oldu.
] Sadece “ama” bağlacı pekiştirme anlamı katar.
Güzel, ama çok güzel eserler bırakmış atalarımız.


]Yine sadece “ama”, cümle sonunda, dikkat çekmek için kullanılır.


Bak kızarım ama!
Böyle söylersen darılırım ama!


“hiç olmazsa” ve “hiç değilse”




Çarşıdan elimiz boş döndük. Hiç olmazsa iki kaset alsaydık.


“oysa, oysaki, hâlbuki”




Aralarında zıtlık, aykırılık bulunan iki cümleyi “tersine olarak, -dİğİ hâlde” anlamlarıyla birbirine bağlar.


Onu özledim, oysa gideli çok olmadı.
Gelemeyeceğini söyledi, hâlbuki vakti vardı.


Not: Bu bağlaçlar anlam bakımından zıt olmayan cümleler arasında kullanılırsa anlatım bozukluğuna yol açar.


Her zaman birinciydi, oysa çok çalışırdı. (anlatım bozuk)




e. Gerekçe Bağlaçları




“çünkü”


“Şundan dolayı, şu sebeple” anlamlarına gelir.
Neden bildirir.
Eve gittim, çünkü babam çağırmıştı.
Otobüse yetişemedik; çünkü evden geç çıkmıştık.


“madem(ki)”


Madem gelecektin, haber verseydin.


“zira”


“çünkü” anlamında kullanılır.
Allah'a sığın şahs-ı halîmin gazabından
Zira yumuşak huylu atın çiftesi pektir


“yoksa”


Ver diyorum, yoksa yersin dayağı.


“nasıl ki”


Acele etmez, ağırdan alır; nasıl ki bu akşam ağırdan alıyor.


“değil mi ki”






f. Özetleme BağlaçlarI


“kısacası, demek ki, açıkçası, öyleyse, yani, özetle, o hâlde, anlaşılıyor ki”


... Kısacası kendimizi toparlamalıyız.
... Demek ki ülkemiz bunlardan dolayı gelişmiyor.
... Açıkçası bu işi istemiyorum.
... Öyleyse gidelim arkadaşlar.
g. Pekiştirme BağlaçlarI


“bile, de, hem de, dahi, üstelik, hatta, ayrıca, bundan başka”




Bu bağlaçlardan bazıları bazı durumlarda birbirlerinin yerine kullanılabilirler.


]“bile” kullanılan bir cümle daha önce kullanılmış bir cümlenin ya devamıdır ya da devamı gibi görünür.


Bunu sen bile başarabilirsin.
Bağırsan bile duymaz.
Tembel adam, olur, demiş. Demiş ama yerinden bile kalkmamış.
Hatta parasını bile ödemişti. / Hatta parasını ödemişti bile.


] “bile” yerine “de” veya “dahi” de kullanılabilir.


Bunu sen de başarabilirsin.
Bağırsan da duymaz.
Tembel adam, olur, demiş. Demiş ama yerinden dahi kalkmamış.
Hatta parasını dahi ödemişti. / Hatta parasını ödemişti dahi.


] “hatta, hem de, ayrıca, üstelik”


Belle, kazmayla, hatta elleriyle kazıdılar.
Gördüm, hatta konuştum da.
Konuşmuyor; üstelik gülmüyor da.


h. “de, ki, ise” bağlaçlarI
“de”


] Her zaman kendinden önceki kelimeden ayrı ve de, da şeklinde yazılır; bitiştirilmez, te, ta şeklinde yazılmaz. “ya” ile birlikte kullanıldığında da ayrı yazılır: “ya da”
Kelimenin son hecesine kalınlık-incelik bakımından uyar.


] Genellikle “dahi, bile, üstelik, hatta” bağlaçlarıyla özdeştir.


Bu soruyu Ali de bildi dahi, bile
Artık gönlümü alsa da önemi yok. dahi, bile


] Cümleleri, aynı görevdeki kelimeleri ve sözleri birbirine bağlar ve değişik anlamlar katar:




Erzakını hazırla da pikniğe gidelim.
Cümleleri bağlamış, burada pikniğe gitmek için erzak hazırlama şartı var.


Biraz müsaade etsen de işime baksam rica, istek, yalvarma
Büyüyecek de bana bakacak. Küçümseme,
Çalışıp da kazanacaksın. şart
Dün bizi bekletti de gelmedi. yakınma
Çalışayım da gör neler yapacağımı. övünme
Düzenli çalıştı da başarılı oldu. için, neden-sonuç


Bütün yıl okumamış da şimdi kitap kurdu oluverdi.
Zıt anlamlı cümleler arasına girmiş.


] Tekrarlanan kelimelerin arasına girerek anlamı güçlendirir:


Ev de ev olsa bari küçümseme
Çalış da çalış... abartma


] “ama” bağlacının yerine kullanılabilir; cümleleri ve öğeleri birbirine bağlayabilir:


Hızlı hızlı koştu da yetişemedi. cümleleri bağlamış


] Edattan ve zarftan sonra gelerek anlamı pekiştirebilir:


O kadar da soğuk değil.
Böyle davranmanız hiç de iyi olmadı.


“ki”




Sadece “ki” biçimi vardır.
Kendinden önceki ve sonraki kelimelerden ayrı yazılır.
Türkçe değil, Farsça bir bağlaçtır ve Türkçe cümle yapısına aykırı olarak kullanılır.


]Anlam bakımından birbiriyle ilgili cümleleri birbirine bağlar.


Bir şey biliyor ki konuşuyor. (sebep-sonuç)
Baktım ki gitmiş. (şaşkınlık)
Ancak ne yazık ki böyle olmadı.


]Birisinden alıntı yapılacağı zaman kullanılır.


Atatürk diyor ki: ... (açıklama)


]Özneyle veya tümleçlerle ilgili açıklama yapılacağı zaman kullanılır. Bazen “ki” ile başlayan bu açıklama iki kısa çizgi arasında verilir.


Ben ki hep sizin için çalıştım. (pekiştirme)
Siz ki beni tanırsınız, neden böyle düşünüyorsunuz?
O yerden -ki herkes kaçar- sen de kaç.


]”ki” kullanılan bazı cümlelerin “ki”den sonraki kısmı söylenmez.


Sınavı kazanabilir miyim ki... (kuşku)
Bu adama güvenilmez ki! (yakınma)
Acaba çocuğa kızarlar mı ki? (endişe)


]Tekrar edilen kelimeler arasında kullanılır.


Adam belâ ki ne belâ...


]Abartma anlamı katar.


Bugün öyle yorgunum ki...


]Bu bağlaç birkaç örnekte kalıplaşarak bitişik yazılmaktadır.


Belki, çünkü (burada ünlü uyumuna girmiş), hâlbuki, mademki, meğerki, oysaki, sanki.


“ise”




Karşılaştırma ilgisi kurar, karşıtlığı güçlendirir.


Yağmur yağıyor, evim ise çok uzakta. (bağlaç)
Adam konuşuyor, çocuksa hep susuyordu. (bağlaç)


Ek-fiilin şart çekimiyle karıştırılabilir.


Çocuk başarılıysa sınıfını geçer. (ek-fiilin şartı)




YAPI BAKIMINDAN BAĞLAÇLAR




1. Basit Bağlaçlar




Ek almamış (kök hâlindeki) zarflardır. ve, ile, de, fakat, eğer...


2. Türemiş Bağlaçlar




Yapım eki almış zarflardır. kısaca, yalnız, üstelik...


3. Birleşik Bağlaçlar




Birden fazla kelimeden oluşurlar ve bitişik yazılırlar. yoksa, hâlbuki...


4. Öbekleşmiş Bağlaçlar




Birden fazla kelimeden oluşur ve ayrı yazılırlar. ya da, ne var ki, hem de... Dahi Anlamındaki ''de''
Gayet kolay: “dahi” anlamına gelen “de” ve “da” ait olduğu kelimeden ayrı yazılır.


Örneğin: “Olayı kendi açısından izleyen Aysel de şaşırmıştı ilk önce.” (Pınar Kür Yarın Yarın Everest Yay. s. 241).


Bir yer söz konusu olduğunda ise “de” ya da “da” eki bitişik yazılır: “Döndü, dolaştı, yeniden deniz kıyısında buldu kendini.” (a.g.e., s. 3)


Dahası var… Bağlaç olan “ki” de ayrı yazılır. Örneğin, “Hem neden yalan söylesin ki, bunda da hoşnutsuz kalınacak bir yan bulamaz.” (Adalet Ağaoğlu Ruh Üşümesi İletişim Yay.)


Hatta, soru anlamındaki “mi” de ayrı yazılır. Örneğin, “El midir iş gören, yoksa taş mı?” (Melih Cevdet Anday “Öğle Uykusundan Uyanırken” Ölümsüzlük Ardında Gılgamış Adam Yay.)