ÇağanCan
30.Eylül.2014, 01:15
Ünsüzlerin aksine, meydana geliş süreçlerinde herhangi bir engelle karşılaşmaksızın ve dudağın şekline, ağız boşluğunun durumuna ya da alt çene ve üst çene arasındaki açıklığa göre sınıflandırılan seslere "sesliler", diğer bir deyişle "ünlüler" denir. Yine ünsüzlerin aksine, herhangi bir yardımcı sese ihtiyaç duymadan tek başlarına söylenebilen ünlüler sayesinde heceler kurabilmek ve ünsüz harfleri telaffuz edebilmek mümkündür. "Vokal" (vocal) olarak da tabir edilen ve dil biliminde / işaretleri arasında gösterilen ünlüler, Türk alfabesinde 8 adettir. Bunlar /a/, /e/, /ı/, /i/, /o/, /ö/, /u/ ve /ü/dür. Alfabede gösterilmeyen, fakat konuşma sırasında ortaya çıkan ünlülerle birlikte bu sayı 12'yi bulmaktadır.
Ortaya Çıkış Yollarına Göre Ünlüler
Yanlış olarak " ve "ince" olarak tanımlanan ve ağız boşluğunun gerisinde ya da ilerisinde oluşan ünlülere dil biliminde ve "ön" ünlüler denmektedir. Boşluğun geri kısmında ortaya çıkan "art ünlüler" /a/, /ı/, /o/, /u/; ileri kısmında oluşan "ön ünlüler" ise /e/, /i/, /ö/ ve /ü/dür.
Bunların dışında bilhassa kalp (kalbi), yar (yâri)... gibi Arapça kökenli kelimelerde görülen ve "ön a" olarak nitelenen ünlü de bu sınıfa dâhil edilebilir.
Art Ünlüler: /a/, /ı/, /o/, /u/ Ön Ünlüler: /e/, /i/, /ö/, /ü/
Dudağın Şekline Göre Ünlüler
Dudak, ünlü ortaya çıkarken düz ya da yuvarlak bir şekil alabilir. /a/, /e/, /ı/, /i/ ünlüleri söylenirken dudak düzleşir ve "düz ünlüler" ortaya çıkar. /o/, /ö/, /u/, /ü/ ünlülerinin telaffuzu sırasındaysa dudak yuvarlaklaşır ve "yuvarlak ünlüler" meydana gelir.
Düz Ünlüler: /a/, /e/, /ı/, /i/ Yuvarlak Ünlüler: /o/, /ö/, /u/, /ü/
Ağız Boşluğunun Durumuna Göre Ünlüler
Alt ve üst çene arasındaki mesafeye bağlı olarak ağız içi boşluğunun dar da geniş olması sonucunda "dar" ve "geniş" olarak tabir edilen ünlüler teşekkül eder. /a/, /e/, /o/, /ö/ ünlüleri söylenirken ağız boşluğu genişler ve "geniş ünlüler" oluşur. /ı/, /i/, /u/ ve /ü/ ünlüleri söylenirken ise bu boşluk daralır ve "dar ünlüler" meydana gelir.
/e/ ile /i/ arası bir ses olan ve örneğin, ver- (vir-), de- (di-) gibi kelimelerde göze çarpan "kapalı e" de bu ünlülerin ortasında yer alır.
Geniş Ünlüler: /a/, /e/, /o/, /ö/ Dar Ünlüler: /ı/, /i/, /u/, /ü/
Ortaya Çıkış Sürelerine Göre Ünlüler
Nefesin el verdiği ölçüde söylenebilen ünlüler, yarındaki /a/ ya da telifteki /e/ sesinde olduğu gibi bazı kelimeler içerisinde uzatılabilirler. İstisnaî olarak, Türkçe kökenli yabancı ve yad kelimelerinde görülen bu durum, çoğunlukla hesap, hayat gibi Arapça kökenli kelimelerde ortaya çıkar. Bu kelimelere ünlüyle başlayan bir ek getirildiğinde kelimenin aslına uygun bir şekilde hesâbı, hayâtı örneklerinde olduğu gibi hecedeki ünlü uzun olarak söylenir.
Ortaya Çıkış Yollarına Göre Ünlüler
Yanlış olarak " ve "ince" olarak tanımlanan ve ağız boşluğunun gerisinde ya da ilerisinde oluşan ünlülere dil biliminde ve "ön" ünlüler denmektedir. Boşluğun geri kısmında ortaya çıkan "art ünlüler" /a/, /ı/, /o/, /u/; ileri kısmında oluşan "ön ünlüler" ise /e/, /i/, /ö/ ve /ü/dür.
Bunların dışında bilhassa kalp (kalbi), yar (yâri)... gibi Arapça kökenli kelimelerde görülen ve "ön a" olarak nitelenen ünlü de bu sınıfa dâhil edilebilir.
Art Ünlüler: /a/, /ı/, /o/, /u/ Ön Ünlüler: /e/, /i/, /ö/, /ü/
Dudağın Şekline Göre Ünlüler
Dudak, ünlü ortaya çıkarken düz ya da yuvarlak bir şekil alabilir. /a/, /e/, /ı/, /i/ ünlüleri söylenirken dudak düzleşir ve "düz ünlüler" ortaya çıkar. /o/, /ö/, /u/, /ü/ ünlülerinin telaffuzu sırasındaysa dudak yuvarlaklaşır ve "yuvarlak ünlüler" meydana gelir.
Düz Ünlüler: /a/, /e/, /ı/, /i/ Yuvarlak Ünlüler: /o/, /ö/, /u/, /ü/
Ağız Boşluğunun Durumuna Göre Ünlüler
Alt ve üst çene arasındaki mesafeye bağlı olarak ağız içi boşluğunun dar da geniş olması sonucunda "dar" ve "geniş" olarak tabir edilen ünlüler teşekkül eder. /a/, /e/, /o/, /ö/ ünlüleri söylenirken ağız boşluğu genişler ve "geniş ünlüler" oluşur. /ı/, /i/, /u/ ve /ü/ ünlüleri söylenirken ise bu boşluk daralır ve "dar ünlüler" meydana gelir.
/e/ ile /i/ arası bir ses olan ve örneğin, ver- (vir-), de- (di-) gibi kelimelerde göze çarpan "kapalı e" de bu ünlülerin ortasında yer alır.
Geniş Ünlüler: /a/, /e/, /o/, /ö/ Dar Ünlüler: /ı/, /i/, /u/, /ü/
Ortaya Çıkış Sürelerine Göre Ünlüler
Nefesin el verdiği ölçüde söylenebilen ünlüler, yarındaki /a/ ya da telifteki /e/ sesinde olduğu gibi bazı kelimeler içerisinde uzatılabilirler. İstisnaî olarak, Türkçe kökenli yabancı ve yad kelimelerinde görülen bu durum, çoğunlukla hesap, hayat gibi Arapça kökenli kelimelerde ortaya çıkar. Bu kelimelere ünlüyle başlayan bir ek getirildiğinde kelimenin aslına uygun bir şekilde hesâbı, hayâtı örneklerinde olduğu gibi hecedeki ünlü uzun olarak söylenir.