Tarihi gerçeğin dışında halkın gerçek ve kutsal olarak belli bir yer etrafında efsane yaratması onunla bu gerçeği paylaşması o yerle birleşmesi anlamına gelir. Böylece insanlar kendilerinden bir parça olarak gördükleri şeye daha çok değer verir, anlamı daha derin olur.


Efsane bilgisi
Efsane, Farsçada «Fesâne, efsâne» olarak kullanılan bir sözcüktür.
Efsane; kişi, yer ve olayları konu alan, inandırıcılık özelliğine sahip, genellikle olağanüstü hallere yer veren, üslup ve şekil bakımından kısmen serbest sayılan; genellikle geçmişin derinliklerinden gelen olaylardan, din ve inanıştan, mitolojiden kaynaklanan kısa, yalın, anonim halk anlatılarıdır.
Efsaneler; taşıdıkları unsurlar ve nasihatlar nedeniyle, eğitim amaçlı anlatılır, örnekler gösterilir. Aynı coğrafya, muhit ya da kavimler arasında gelişen, zamanla inanç, âdet, anane ve merasimlerin oluşmasında rol oynayan bir anlatıdır.
Her dönemin efsane olayları, şahısları, liderleri, aydın ve kahramanları vardır. Ama bunlar hakkında efsanevi bir anlatım gelişmez. Bazı şahıslar, kendilerine ve gruplarına öncü bildikleri insanlar hakkında mübalağalı anlatımlar yaparlar. Toplumdaki bir başkası “atma Recep, din kardeşiyiz” der ve önünü keser.
Ama yine de bu anlatım, toplum hafızasında bir “efsanevi anlatım”ın saklı olduğunu gösterir. Bir çevre, bu anışları tekrarlar ve algı oluşursa, herkes kendisine göre bir ekleme yapar. Bu anlatım şekli; hikâye ile başlar ve şekillenir, destana, ordan, efsaneye-menkıbeye, mensur hikâyeye dönüşür. Üzerinden uzun zaman geçer de toplum hafızasında kalırsa, giderek şekillenir ve zenginleşir. Nihayet Mitoloji-esatir olur ve kalır. Mitoloji, din-inanç ve kültüre, tarihe, yaşananlara göre şekillenir.
“Efsanelerdeki mitolojik köklerin büyük bir bölümü, eski inanç sistemlerinden kaynaklanmaktadır. Mitler, esrarengizlik, korku ve telaş anlayışı ile insanı etkilemenin yanında, onların belli olaylara, cisimlere bakışını, onlar hakkındaki düşüncesini sistemleştirerek, bu düşüncelerin genel bir özellik kazanmasını sağlar. Bu düşüceler, açıklamalar gitgide işlev değiştirerek dini inanç sistemi haline gelmeye başlamıştır. Bu sistemin içinde tarihte olmuş veya olması muhtemel gerçek olaylar olabileceği gibi, halkın veya anlatıcını muhayyilesinden kaynaklanmış hayali, “uydurma” unsurlar da olabilir.
“Halkın sırrına akıl erdiremediği cisim ve olaylar hakkındaki düşünce ve açıklamaları ile tarihi olay ve halk fantezisi birleşerek inanç sistemi haline gelmiştir. İşte bu inanç sistemini bazı unsurları, bugün efsanelerin kökünü oluşturmaktadır. Özellikle gök cisimleriyle be hadiseleriyle ilgili olan efsanelerde bu türden mitolojik kökleri aramak gerekir.
***
Efsanelerin İşlevleri:
Prof. Dr. Bilge Seyidoğlu’nun Erzurum Efsaneleri hakkındaki eserindeki efsanenin toplumsal işlevleri şöyle özetlenebilir:
“1. Gelenek görenekleri korurlar: Efsanenin teşekkül ettiği bazı yerlerde, mesela camiler, türbeler ve ziyaret yerlerinde ritüel davranışlara rastlıyoruz. Böyle yerler ziyaret edilirken bazı kurallara mutlaka uyulur. Ziyaret yerlerinin etrafında üç yedi bazen kırk kez dönülür ve ziyaretler belli ararlıklarla belli günlerde tekrarlanır.
2. Efsaneler topluma yön verir, onlara iyi olmayı, nelerin yapılıp nelerin yapılmayacağını telkin eder. Hastaların, zayıfların maddi bakımdan güçsüz olanların korunmalarını telkin ederek insanları iyilik yapmaya teşvik eder.
3. Teşekkül ettikleri yere mana kazandırırlar. Teşekkül ettikleri yere başka bir gözle bakılmasını sağlarlar. Tarihi gerçeğin dışında halkın gerçek ve kutsal olarak belli bir yer etrafında efsane yaratması onunla bu gerçeği paylaşması o yerle birleşmesi anlamına gelir. Böylece insanlar kendilerinden bir parça olarak gördükleri şeye daha çok değer verir, anlamı daha derin olur.
4. Koruyucu ve tedavi edici rolü: Mekânla ilgili efsaneler hem etrafında teşekkül etmiş oldukları yerleri hem de onlara inanları koruyucu aksiyonu vardır. İçinde olağanüstü ve kutsal bir şahsın yattığına inanılan kabrin yerinin değiştirilmesi hatta onarılması bile mümkün değildir. Kutsal olan bu yerlere el sürülmediği için yüzyıllarca varlıklarını korumuşlardır. Efsanelerin tedavi edici fonksiyonu da vardır. Halk çeşitli hastalıklarına çare olması için Türkleri ve kutsal kabirleri ziyaret eder. Şifa bulacaklarına inanırlar.”
***
Efsanelerin teşekkülünde üç kural:
1. Efsane oluşmasında ortak kural: Bütün milletlerde hayal edebilme aynı şekilde ortaya çıkar. Böylece benzer efsaneler oluşabilir.
2. Bir efsane diğer birinin üzerine geçer: Bir kahramanın hatırası zayıfladıkça onun için anlatılan efsane bu kahramanı terk eder ve başkası için anlatılır.
3. Uyarlanabilme kuralı: Çevre değiştiren her efsane, yeni çevrenin sosyal ve etnografik şartlarına uyum gösterir.
Efsanelerde Motif:
Efsanelerde bazı önemli motifler vardır: Kuş olup uçmak, ***bdan haber almak, remil atmak, sırları çözmek, aynı zamanda birkaç yerde görünmek gibi. Bu şekliyle Menkıbelerle ortak yanları vardır.
“Motiflerden en yaygın olanlardan birisi de “taş kesilme” motifidir. Taş kesilme, çeşitli sebeplerden dolayı gerçekleşebilir. Beddualar nedeniyle lanetlenen kişiyi yılan sokar veya o kişi taş kesilir. Taş kesilme, ya cezalandırmadır ya da mükâfattır. Eğer çok zor durumda kalınırsa, dua ederek “Allah’ım, beni ya taş eyle, ya kuş” denilerek taş kesilme mükâfatlandırmadır. Kötü bir şey yapıldığında, istek dışı ortaya çıkan taş kesilme ise cezalandırmadır. Taş kesilmeden geri dönüş yoktur.”
***
Efsanenin özellikleri:

  1. Efsaneler, çok eskidir, anonimdir, nesir şeklinde halk edebiyatı ürünüdür.
  2. Bir kişiyi, bir olayı veya bir yeri konu alır.
  3. Efsanelerin inandırıcılık özelliği vardır.
  4. Olağanüstü hal ağır basar. Sırlı bir dünyaya götürür, saygı uyandırır.
  5. Efsaneler, konuşma diliyle anlatılan, kısa halk anlatılarıdır.
  6. Özel bir anlatıcısı yoktur. Herkes anlatabilir. Konuşma diliyle anlatılır.


  1. Efsaneler, daha çok mit, masal ve destanla yakınlık gösterirler.
  2. Efsaneler tek motif etrafında şekillenirler.
  3. Efsanenin üç unsuru: Kutsal-Gerçek-Olağanüstü oluş.

Bu üç öğeden ikisi de olsa, ürün “efsane” sayılır.

  1. Efsanelerin kökeni, din, mitoloji ve tarihtir.
  2. Efsane bilinen şahıs, olay ve mekân etrafında anlatılır.
  3. Efsanenin kahramanları, genelde dini, mitik veya tarihi kişiliklerdir.
  4. Dini efsanelerde olağanüstülük “keramet” kabul edilir.

Efsane ile diğer halk edebi ürünleri arasında sıkı bir ilişki ve buna rağmen farklılıkları vardır. Bunlar aşağıda gösterilmiştir.
***
Efsane-Mitotoji İlişkileri

  1. Efsaneleri mitlerin modern şekli olarak kabul edenler vardır. Efsanede,

zaman daha yakın ve anlatımlar daha az mübalağalıdır.

  1. Mit ve efsaneler, gerçek olarak kabul ile anlatılır, inanılması istenir.
  2. Mitlerdeki olayların geçtiği dünya çok eski, bilinmeyen, mitolojik bir dünyadır.

Oysa efsanedeki dünya ve anlatım kısmen gerçeğe yakındır.

  1. Mitler her zaman bir kutsaldır ve efsaneler daha çok dini konularda kısmen kutsanır.
  2. Mitlerde tanrılar ve yarı-tanrılar olduğu halde, efsanelerde tarihi ve yarı-tarihi kahramanlar vardır.
  3. Zaman içinde mit ve efsanelerde değişme olmuştur, güne uyarlanmıştır.

***
Efsane-Masal İlişkileri

  1. Efsane, çoğunlukla, gerçek kabul edildiği halde; masal, başından beri,

hayal ürünüdür. Olarak kabul edilir.

  1. Masallar belirli bir yere, tarihe, kişiye dayanmaz. Olaylar hep hayali bir yerde ve

belirsiz bir zamanda geçer, genellikle olağanüstü kişiler üzerine kuruludur.

  1. Kutsal-dini efsaneler olduğu halde, masallarda böyle bir kutsallık yoktur.
  2. Efsane-masal arasında ortak konular olabilir.
  3. Masalda olaylar daha da olağan dışıdır.
  4. Efsane ve masal eğitim amaçlıdır, ikisi de halk ürünüdür. Gerçi yapılmışlar da

olabilir ama önemsizdir.
***
Efsane-Destan İlişkileri

  1. Efsane ve destandaki olaylar gerçek kabul edilir.
  2. Destandaki olaylar tarihte yer alır ve bir zamanı anlatır, bir kahramana ve bir olaya odaklanır. Efsanenin zamanı genellikle belirsizdir, tarihi olaya dayanmaz.
  3. Her ikisindeki olaylar, kendi zamanında ve dünyasında geçer.
  4. Efsanelerde ulus vurgusu olmadığı halde destanlar millidir. Bir ulusu ve bir kültürü yansıtır.

***
Türk Efsanelerinin Sınıflandırılması (Pertev Naili Boratav)
I. Dünyanın yaratılışı ve sonu ile ilgili efsaneler
II. Tarihi efsaneler:

  1. Sınırlandırılmış tabii yerlerin menşeleri (dağlar, göller vs.)
  2. Meskûn yerlerin menşeleri (şehirler, köyler vs.)
  3. Büyük binaların menşeleri (kiliseler, camiler, köprüler vs.)
  4. Milletlerin, hükümdar sülalelerinin ve sosyal sınıfların menşeleri,
  5. Hazineler, Felaketler
  6. Tarihi olarak bilinen kahramanlıkların yendikleri, tabiatüstü güce sahip canavarlar
  7. Savaşlar, fetihler, istilalar
  8. Kurulu düzene başkaldırmalar
  9. Üstün kişiler, medeniyet getiren kahramanlar, bilginler, şairler
  10. Aşk ve aile hayatı, kişisel karakterlerde diğer kişilerle ilgili anlatımlar.

III. Tabiatüstü şahıslar ve varlıklar üzerine efsaneler
1. Alın yazısı: Ölüm ve ötesi, tekin olmayan yerler
2. Doğanın bir parçası (orman, göl vs.), hayvan sahipleri ve koruyucuları
3. Şeytan, cinler, periler, ejderhalar vb. tabiatüstü yaratıklar
4. Hastalık ve sakatlık getiren varlıklar (albastı gibi)
5. Tabiatüstü güçleri olan kişiler (büyücü, üfürükçü, efsuncu gibi)
IV. Mit niteliğinde hayvan ve bitkiler
V. Dini efsaneler
***
Efsane çeşitleri
1.Dinî efsaneler
2.Velilerle ilgili efsaneler
3.Sembollerle ilgili efsaneler
4.Dağlar, göller, ırmaklar, şehirlerle ilgili efsaneler
5.Hayvanlarla ilgili efsaneler
6.Kuşlarla ilgili efsaneler
7.Olağanüstü varlıklarla ilgili efsaneler
Efsaneler konuları bakımından şöyle de sınıflandırılmaktadır:
1- Teogoni (Tanrıların nereden geldikleri)
2- Kozmogoni (kâinatın nasıl meydana geldiği-Kozmogoni)
3- Antropogoni (insanın teşekkülü)
4- Eskatoloji (insanla dünyanın geleceği)
***
Bu özet ve fakat ayrıntılı anlatımla, halk edebi ürünleri hakkında bilgi sahibi olmak ve okunan-dinlenen eserlerin doğru kavranmasına yardımcı olmaktır.