Konu: Pale yerleşimi

PALE YERLEŞİMİ

Batı Avrupa Yahudilerini özgürleştiren Napoleon Aydınlanma’sı, 18. ve 19. yüzyıllarda Yahudilerin çoğunluğunun yaşadığı Doğu Avrupa’ya ulaşmadı. Yahudiler en çok oralarda yoğunlaşmıştı: yaklaşık 5 milyon kişi; bu da dünyadaki Yahudi nüfusunun %40’ını temsil ediyordu. Doğu Avrupa’da yaşayan Yahudiler 1791 yılından 1915 yılına kadar Çarlık Rusyası tarafından –Büyük Katerina ile başlayarak- Pale Yerleşimi (yani yerleşimin sınırları ) olarak bilinen bir alana kapatılmıştı. Pale, Ukrayna, Litvanya, Belarus, Kırım ve Polonya’nın (1772 yılında Rusya, Prusya ve Avusturya arasında bölüştürülmüştü) bir kısmını da içeren 25 eyaletten oluşuyordu. Yahudiler özellikle Moskova ve St. Petersburg’dan kovulmuş, Pale’de yaşamaya zorlanmıştı. Daha sonra Pale içindeki kentsel alanlardan da kovulmuş ve yalnızca ştetl’lerde yaşanmaya mecbur edilmişlerdi. Zulme rağmen Pale’de bazı şaşırtıcı şeyler oldu. Bir kere yardımseverlik –İbranice “adalet” anl***** gelen tsedaka- hüküm sürüyor, Yahudiler birbirlerine yardım ediyordu. Tarihçi Martin Gilbert Atlas of Jewish History (Yahudi Tarihi Atlası) adlı eserinde Pale’deki tüm eyaletlerde Yahudilerin en az %14’ünün yardıma ihtiyacının olduğunu ve Litvanya ve Ukrayna Yahudilerinin %22 oranındaki yoksul halka destek verdiğini yazar: “Yahudiler tarafından örgütlenen yardım kuruluşları arasında yoksul öğrencilere giyecek, askerlere kaşer yiyecek, fakirlere bedava tıbbi tedavi, yoksul gelinlere drahoma, yetimlere teknik eğitim verenleri vardı.” Bu inanılmaz derecede sofistike bir sosyal refah sistemiydi. Büyük zorluk döneminde, hiçbir Yahudi terk edilmiyordu. Yahudilerin birbirlerine karşı duyarlı olmaları, Yahudi olmayanların gözünden kaçmadı. Gerçekten de bu dönemde rabi’ler yerel Slav nüfustan olanların Yahudiliğe kabulünü yasaklayan bir kararname çıkarmak zorunda kaldı. Hıristiyan Slavlar neden Yahudi olmak istesin? Hiçbir Yahudi’nin sokakta açlıktan ölmeye bırakılmadığını anlamışlardı. Oysa Hıristiyan bir köylü olduğunuz takdirde kolaylıkla sokakta açlıktan ölebilirdiniz çünkü kimse sizinle ilgilenmeyecekti. Ne hükümet size yadım edecekti, ne de Kilise. Dolayısıyla rabi’ler binlerce samimiyetsiz dönmenin hayatını kurtarmak için Yahudiliğe akın etmesini ve Yahudi sosyal refah sisteminden yararlanmasını istemiyordu. TORA ÖĞRENİMİ Zulme karşın Pale’de olan bir başka şaşırtıcı şey, Tora öğreniminin yeniden doğuşu oldu.

Daha önceki bölümlerde gördüğümüz gibi Tora öğrenimi 18. yüzyılda kenara atılmış, elitlerin konusu olmuştu. 1803 yılında Vilna Gaon’un bir öğrencisi Volozhinli Rabi Chaim ben Isaac (1749-1821) durumu düzeltmeye koyuldu. Bu dönemde yeşivaların çoğu, bulundukları bireysel kasabalar tarafından desteklenen küçük kurumlardı. Rabi Chaim herkese açık ve birçok cemaat tarafından desteklenen büyük bir kurum oluşturmayı önerdi. Avrupa şehirlerinin hahambaşlarına mektuplar göndererek Volozhin’deki yeşivasına en iyi öğrencilerini göndermelerini istedi. Onlara maddi destek, en iyi öğretmenler ve yüksek seviyeli standart bir müfredat sözü verdi. Bu mektuba ***et olumlu şekilde yanıt verdiler. Çok sayıda öğrenci Volozhin Yeşivası’na gönderildi. Okulun 450 öğrencisi oldu. Ne yazık ki Volozhin Yeşivası çok uzun süre ayakta kalamadı çünkü Rusya’daki Çar hükümeti olup bitenleri fark etti ve onları daha az Yahudi yapacak daha laik bir müfredat benimsemeye zorladı. Volozhin Yeşivası bazı laik öğrenimlere müsaade etmeye istekliydi ama tüm fakülte üyelerinin “Rus dili ve kültürü” öğretmek üzere Rus eğitim kurumlarınca tanınmış bir diplomaya sahip olması talebi kabul göremezdi. Yeşiva böylece 1892 yılında Rus denetçiler tarafından kapatıldı ve öğrencileri dört bir yana dağıldı. 100 yıldan az bir süre boyunca işlemesine rağmen modern yeşiva modeli oldu. Volozhin kapanıncaya kadar onun örneğine dayanan ve çoğu Volozhin öğrencileri tarafından başlatılan başka yeşivalar hayata geçmişti bile. MUSSAR HAREKETİ Tora öğreniminin yeniden doğduğu dönem zarfında, Pale’de bu öğrenimlerin ana odağı olacak yeni bir düşünce ortaya çıktı. Tetikleme, Yahudilikte çok önemli bir hareket olan Mussar Hareketi’nden (“Ahlak Hareketi”) geldi. Kurucusu daha çok Rabi Israel Salanter olarak tanınan çok değişik bir kişi, Salantlı Rabi Israel Lipkin (1810-1833) idi. İyi kalpliliği hakkında çok hikaye anlatılır. En ünlü hikaye bir Yom Kipur’da sinagogundan kaybolmasıyla ilgilidir. Topluluk güvenliği için endişe eder, duayı geciktirirken genç bir anne tek başına bıraktığı bebeğine bakmak üzere evine koşar. Rabi’yi orada beşiği sallarken bulur. Bebeğin ağladığını duymuş, sakinleştirmek için durmuş, başka bir insanın gereksinimlerini kendi kişisel ruhani tatmininin önünde tutmuştu. İyilik timsali olan Rabi Salanter etik ve ahlak söz konusu olduğunda canavar kesilebilirdi.

Zengin bir adam, oğlunun askere alınmaması için yetkililere rüşvet verdiği için zavallı bir dulun iki oğlunun Rus ordusuna alınacağını öğrendiğinde öyle yaptı. Dulun hakkını korumak için sinagogdaki bütün cemaati karşısına aldı. Rabi Salanter Tora öğreniminde, ahlak ve etik öğrenimini yeniden merkezi yerine yerleştirmek istiyordu. Talmud öğreniminin fazla yasacı, entelektüel hale geldiğini ve Tanrı ile kişisel bir ilişki geliştirme ya da diğer insanlarla ilişkilerde nasıl daha iyi bir kişi olunacağı konusunda öneriden yoksun kaldığını düşünüyordu. Mussar Hareketi’nin kitabı Kabalacı Moşe Hayim Luzatto’nun 18. yüzyıldaki eseri oldu: Doğrunun Yolu. Rabi Salanter Mussar öğrenimlerini başlattığında, sistemi yeni olduğu için çekişmelere yol açtı. Ortodoks Yahudiler başka bir “reform” türü olacağından endişeleniyordu. Ancak Mussar Hareketi kaygılarını yok etmeyi başardı. Öğretileri şimdi birçok yeşiva’nın merkezi müfredatıdır. Mussar öğreniminde uzman yeşivaların en ünlüsü, Rabi Salanter’in bir öğrencisi olan Navaradoklu Rabi Joseph tarafından kurulan Navaradok Yeşivası idi. Burası aynı zamanda kadının eğitim sistemi Bet Yaakov’u başlatan yerdir. Çoğu Volozhin Yeşivası mezunları tarafından kurulmuş olan ve Rabi Salanter’in öğretileri ile Mussar Hareketi’ni öğreten diğer yeşivalar şunlardır: • Mir (Holokost sırasında Şan***’a göç eden ve sonunda Yeruşalayim ile Brooklyn’e yerleşen büyük yeşiva) • Slobodka (Hebron – İsrail’e göç eden ve Araplar tarafından yıkıldığında Yeruşalayim ve Bnei Brak’a taşınan) • Telshe (şimdi Clevand, Ohio’da) • Slutzk (şimdi Lakewood, New Jersey’de). ZORUNLU LAİKLEŞME Ortodoks Yahudiler baştaki tereddütten sonra Mussar Hareketi’ni kabul edip kucakladığı halde, Ortodoks olmayanlar karşı çıkmayı sürdürdü. Karşıtlar arasında başı çeken Maskilim (Aydınlanmışlar) adlı ve her tür ve şekilden geleneksel Yahudiliğe karşı çıkan gruptu

Volozhin Yeşivası’nın kapatırken Çar hükümetine yardım eden bu gruptu. Neden? Çünkü Maskilim Yahudi kardeşlerinin Yahudiliği bırakmasını ve Rus kültürüne katılmasını istiyordu. Şunu ileri sürüyorlardı: “Rus kültürünü öğrenelim... Rusça konuşup Rusça yazalım... onlar gibi olalım, o zaman bizi kabul edecekler, toplumla daha etkin bir şekilde bütünleşebileceğiz. Çoğumuzun mücadele ettiği korkunç yoksulluk son bulacak.” Maskilim’in önemli bir şahsiyeti Rusya’ya Riga “aydınlanmış” Yahudi okulunun müdürü olarak gelen bir Alman olan Dr. Max Lilienthal (1813-1882) idi. Çar I. Nikola’nın hükümeti tarafından Yahudi Eğitimi Bakanı atandı ve Pale Yahudilerini, Çarın onlar için yeni bir eğitim sistemi kurma konusundaki “iyi niyeti” hakkında ikna etmeye yeltendi. Bunlar Çarın Rusya’da Yahudi toplumunu “yeniden yapılandırmaya” çalıştığı zamanda oldu: geleneksel elbiselerin giyilmesinin yasaklanması, Talmud öğrenimine karşı kararname ve Yahudilerin “yararlı” (çiftçi, zanaatçı, kalifiye işçi) ve “yararsız” (niteliksiz işçiler, rabi’ler, yetimler, hastalar ve işsizler) olarak bölünmesi. 1843 yılında bu ilklim hüküm sürerken Lilienthal’ı Volozkinli Rabi Yitshak, Rabi Menahem Mendel Schneersohn ve Tzemach Tzedek olarak bilinen Chabad Lubavitch Rebbe’si ile karşı karşıya getiren Yahudi eğitimi konusunda bir konferans toplandı. Lilienthal bu rabi’lerin argümanlarına karşı duramadı. Rabi’ler Lilienthal’in yeni okul sistemi ile geleneksel okul sistemi rekabetinde, Yahudilerin geleneksel okullarını koruma hakkını kazanmayı başardı. Lilienthal’ın okulları on yıl içinde öğrenci yokluğundan kapandı. Lilienthal’ın savunmacıları onun Çarın “iyi niyetinin” Yahudileri Hıristiyan’a dönüştürmek olduğunu anladığı için gittiğini ileri sürer. Cincinnati, Ohio’ya göç etti ve bir reform cemaatinin başı oldu