MUSEVÝLÝK VE YAHUDÝ TARÝHÝ
YAHUDÝLER VE ROMA DÖNEMÝ
YUHUDA KRALI HEROD
BÜYÜK HEROD
Büyük Herod (daha sonra gelen Herod Antipas ile karýþtýrýlmamalý) Yahudi tarihindeki en önemli karakterlerden biridir. Kuþkusuz kötü biriydi ama Yahudi üzerindeki Roma egemenliðinin bu dönemini anlamak açýsýndan çok önemli bir kiþi olarak kalmaya devam etmektedir. Herod Yehuda kralý olarak (Romalýlar tarafýndan atanarak) M.Ö. 37 yýlýnda M.Ö. 4 yýlýnda ölümüne kadar 33 yýl süren çok uzun bir süre boyunca iktidarda kaldý. Bu, ekonomik bolluk ve sosyal istikrar açýsýndan altýn bir çaðdýr. Bolluk ve istikrarýn nedeninin bir kýsmý, Romalýlarýn bu zaman boyunca Yahudilerin gündelik yaþamýnda arka planda rol oynamasýdýr. Romalýlarýn genel tutumu hoþgörülüydü, yani Yahudiler resmi Roma devlet dininden muaf tutuluyordu. Hatýrlanmasý gereken çok önemli bir nokta, eski dünyadaki tüm imparatorluklarda din ve devletin birlikte gittiði, Roma’nýn imparatorlara tapmasý–yani imparatorun ölümünden sonra ilahlaþtýrýlmasý- yüzünden bunun Roma’da her yerden daha çok uygulandýðýdýr. Devlet ve dini birleþtirmek tabii ki hükümdarlarla fazladan bir yasallýk kazandýrýyordu. Cismani ve ruhani güç arasýndaki baðlantý, tebaalarýnýn fiziksel ve ruhani varoluþu üzerinde tam bir kontrol saðlýyordu. (Daha ileride Katolik kilisesinin Ortaçað Avrupa’sýnda ayný þeyi yaptýðýný göreceðiz.) Devlet dinini kabul etmek Romalý kimliði ve devlete sadakatin çok önemli bir parçasý olduðu halde Romalýlar ayný zamanda pragmacýydý. Yunan deneyiminden Yahudilerin putlara tapmaya zorlanamayacaklarýný öðrenmiþlerdi. Ayrýca Yahudilerin diðer pagan halklar gibi olmadýklarýný, boyun eðmeyeceklerini kendi gözleriyle görmüþlerdi. Dolayýsýyla Romalýlar Yahudilere, Roma devlet dininden muaf resmi bir statü verdi. Bu bir yandan çok akýllýca ve hoþgörülü bir politikaydý. Diðer yandan ise bu politikaya fiscus Judaicus adlý cezai bir vergi eþlik ediyordu. Devlet dininden muaf mý olmak istiyorsunuz? Bu ayrýcalýk için para ödediðiniz sürece kabul. Yahudilerin vergiyi ödeyip kendi yollarýna gitmesi mümkün olabilirdi ama bu kadar kolay olmadý (göreceðimiz gibi). EKONOMÝK BOLLUK Yahudiler, büyük ölçüde Herod’un Roma ile dostane iliþkisi sayesinde þimdilik iyi durumdaydý... En azýndan ekonomik açýdan (ruhani açýdan deðilse bile). Herod, birçok baþlýca ticaret yolunu da içeren çok önemli bir alaný yönetmede Roma’nýn tam desteðine sahipti. Her þey, Yemen’den Akdeniz’e giden tütsü ticaretinin bir tür büyük istasyonu olan Yehuda’dan geçiyordu. Ayrýca burasý, zeytinyaðý (sadece yemek piþirmede deðil, baþlýca aydýnlanma kaynaðý olarak da kullanýlan) ve hurmalarý (þekerden önceki ana tatlandýrýcý) ile ünlü Ortadoðu’nun en bereketli tarým topraklarýndan biriydi. Herod ticaretten elde ettiði kârlarý, bazýlarý dünyada en harikuladeleri olan bir dizi devasa inþa projesini gerçekleþtirmede kullandý. Gerçekten de, eðer eski dünyanýn harikalarý onun zamanýndan önce belirlenmiþ olmasaydý muhtemelen listenin yarýsýný onun yaptýklarý oluþtururdu. Eski dünya mimarisinin hemen tüm arkeolog ve öðrencileri, insanlýk tarihinin en büyük inþaatçýlarýndan olduðunu kabul eder. Durmaksýzýn inþa etti: kentler, saraylar ve kaleler. Bazýlarý hâlâ ayaktadýr. Masada, Antonia ve Herodium kaleleri Kesarya þehrinin limaný Hebron’da Atalar Maðarasý’nýn (Mearat Hamahpela) tepesindeki devasa yapý Yeruþalayim’in etrafýndaki muazzam duvarlar ve þehrin giriþindeki üç kule (kalýntýlarý günümüzde hatalý olarak David’in Kulesi diye adlandýrýlan) ve çok daha fazlasý... Herod, inanýlmaz bir mühendislik harikasý olan Herodium’da yapay bir dað inþa etmiþ ve tepesine çok büyük bir saray oturtmuþtur. Ne yazýk ki bu saray M.Ö. 70 yýlýnda Büyük Ýsyan sýrasýnda yýkýlmýþtýr. Çölde, kayadan bir platonun üzerinde baþka bir kale olan Masada’yý inþa etmiþtir. Ýnsanýn gereksinim duyacaðý tüm konforu ile Masada, tarým ürünlerinin yetiþtirildiði bahçeleri besleyen inanýlmaz bir su tedariki sistemine sahipti. (Masada günümüzde turistler açýk olup görülmeðe deðer bir yerdir.) Kesarya þehrindeki limanýn özellikle belirtilmesi gerekir. Sadece bir ticaret ve Yehuda’nýn Roma idari merkezi olduðu için deðil, Yahudiliðin gözünde pagan, Roma’nýn ve ahlak dýþý olan her þeyin simgesi haline geldiði için. Herod burada þaþýrtýcý bir yapay liman oluþturdu (Ýmparatorluklaki en büyük iki limanýn biri), harika bir amfitiyatro, at arabasý yarýþlarý için bir hipodrom (Ben Hur filmindeki gibi), banyolar ve Romalý tanrý-imparatoru Augustus Sezar’a adanan dev bir tapýnak inþa etti. (günümüzde, son derece etkileyici olan Kesarya Maritina kazýlarýný ziyaret edebilirsiniz.) HEROD’UN TAPINAÐI Herod’un projeleri arasýnda en iddialý olaný Bet-Amikdaþ’ý yeniden inþa etmekti. Bu hareket onu hor gören tebaalarý arasýnda sempati kazanma giriþimiydi kuþkusuz. Mabet Tepesi’nýn (günümüzde Müslümanlarýn türbesi Kubbet-ül Sahra’nýn bulunduðu tepe) etrafýndaki istinat duvarlarýný inþa etmek için bile 10.000 kiþi ve on yýl gerekti. Batý Duvarý (eskiden aðlama Duvarý olarak bilinen) on iki futbol sahasý büyüklüðünde insan yapýmý dev bir platformu içerecek 500 metre uzunluðundaki istinat duvarýnýn ancak bir parçasýdýr. Tapýnak Tepesi’ni niye bu kadar büyük yaptý? Tarihçiler Roma Ýmparatorluðu’nda yaþayan 6-7 milyon Yahudi olduðunu (ayrýca Ýran’da bir milyon) ve bunlarýn çoðunun üç hac bayramý için Yeruþalayim’e geldiðini tahmin eder: Pesah, Þavuot ve Sukot. Bu kadar çok sayýda insaný barýndýrmak için dev bir alana gereksinim vardýr. Bu platformun üzerinde Bet-Amikdaþ’ý inþa etmeye gelince, Herod gerçekten kendisini aþtý. Talmud bile son sonucun harikulade olduðunu kabul eder. Kodeþ Hakodaþim altýnla kaplýydý; diðer yapýlarýn duvar ve sütunlarý beyaz mermerden, zeminler karara mermerindendi; mavi rengi insana denizin üzerinde hareket ediyormuþ durgusunu veriyordu; perdeler mavi, beyaz, kýzýl ve eflatun iplikten dokunmuþ olup Jesephus’a göre gökyüzünün tüm manzarasýný resimliyordu. Jesophus ne denli inanýlmaz göründüðünü þöyle tanýmlar: Dýþarýdan bakýldýðýnda mabet zihni ve gözleri büyüleyecek her þeye sahipti. Her taraf kalýn altýn tabakalarýyla kaplanmýþtý. Güneþin ilk ýþýnlarý öyle kuvvetli bir ateþle yansýyordu ki bakmaya çalýþanlar doðrudan güneþe bakmýþçasýna baþlarýný çevirmeye mecbur kalýyordu. Yaklaþtýkça karla örtülü bir daða benziyordu çünkü altýnla kaplý olmayan her þey göz alýcý beyazlýktaydý. (Yahudi Savaþý, sh.304) Herod ana giriþe, dindar Yahudilerin saygýsýzlýk olarak gördüðü devasa bir Roma kartalý koymayý uygun görmüþtü. Bir grup Tora öðrencisi bu putperestlik ve baský simgesini kýsa zaman sonra parçaladý ama Herod onlarý yakalattý, zincirleterek Yeriho’daki malikanesine getirtti ve canlý canlý yaktýrdý. Bet- Amikdaþ’ý inþa ettikten sonra Herod bu türden sorunlar olmadan yönetilmesi için çaba sarfetti. Sanhedrin’in önde gelen kýrk altý üyesini ölüme gönderdikten sonra kendi Koen Gadol’unu atadý. HEROD’UN ZULÜMLERÝ Herod’un zulmü kendi ailesine bile uzanýyordu. Yahudi kökenlerinin kuþkulu olduðunu bildiðinden, Yahudi halký arasýnda yasallýk kazanmak için Hyrcanus’un torunu, dolayýsýyla bir Haþmonay prensesi olan Miryam ile evlenmiþti. Ama ayný zamanda Miryam’ý delicesine seviyordu. Josephus’un aktardýðý gibi: Herod’un Miryam’dan olan beþ çocuðundan ikisi kýz, üçü oðlandý. Bu oðullarýn en küçüðü Roma’da eðitim gördü ve orada öldü. En büyük ikisini annelerinin asaletinden ötürü ve Herod kral olduktan sonra doðduðu için onlara kraliyet kaný taþýyormuþ gibi davranýyordu. Ama bütün bunlardan daha güçlü olan, Miyram’a karþý duyduðu ve gün geçtikçe alevlenen aþktý... Miryam ise Herod’dan nefret ediyordu. Buna büyük ölçüde neden, kardeþi Aristobulus’a yaptýklarýydý. Herod Aristobulus’u on yedi yaþýndayken Koen Gadol yapmýþtý. Genç adam popülarite kazandýkça onu endiþeyle izliyordu. Aristobulus’un popüler olmasý þaþýrtýcý deðildi çünkü Koen Gadol olmak için yasal hakký olan bir Haþmonay, gerçek bir Yahudi ve gerçek bir koen idi. Bu Herod’u öylesine ürküttü ki onu boðdurdu. Herod daha sonra kendi oðullarýný kýskanmaya baþladý, onlarý da öldürttü. Hatta bir kýskançlýk krizi sýrasýnda karýsýný da öldürttü. Yine Josephus’a göre: Hiddeti onu çýlgýna çevirdi ve yataðýndan fýrlayarak sarayda deli gibi koþmaya baþladý. Kýzkardeþi Salome Miryam’a iftira etme fýrsatýný kaçýrmadý ve Herod’un Yosef (Miryam’ýn aþýðý olduðu iddia edilen) hakkýndaki kuþkularýný doðruladý. Kontrol edemediði kýskançlýk ve öfkesiyle her ikisinin derhal öldürülmesini emretti. Ama hiddeti diner dinmez piþmanlýða kapýlýyor, öfkesi sönünce duygularý yeniden alevleniyordu... Miryam’a karþý duyduðu arzu öylesine güçlüydü ki ölmüþ olduðunu düþünemiyor, hâlâ yaþýyormuþ gibi onunla konuþuyordu... En hafifinden istikrarlý bir kiþi deðildi. Avgustus bile onun hakkýnda þöyle demiþti: “Herod’un çocuklarýndan biri olmaktansa, köpeði olmak daha iyidir.” Herod’un paranoyasý, Bet-Amikdaþ hiyerarþisine müdahale etmesi, Yahudi halkýnýn Helenleþmesine çalýþmasý, artan ve ölümünden 70 yýl kadar sonra Roma’ya karþý bir baþkaldýrýyla sonuçlanacak bir hoþnutsuzluða yol açtý. RUHANÝ ÇATIÞMA Yüzeydeki olaylarýn altýnda büyük bir ruhani çarpýþma vardý: paganlýk ve Yahudilik arasýnda. Dahasý Yahudilerin milliyetçi duygularý yüzeye çýkýyordu. Helenizm’in Yehuda’ya hakim olmasý iþleri daha da karýþtýrdý. Orada Yunan Ýmparatorluðu hakimiyetinden beri yaþayan önemli sayýda Yunanlý ile Yunan yaþam tarzýný benimseyen diðer Yahudi olmayanlarýn yaný sýra Romalýlarýn teþvik ettiði baþka Helenistler de ülkeye yerleþti. Ayrýca azýnlýkta olsalar da, Yahudi üst sýnýflarý da bu “yüksek” kültürü kabul etti. Ve tabii kral onaylý bir Helenist idi. Geri kalmýþ halkýný çaðdaþ dünyaya getirecek aydýnlanmýþ bir lider olarak gören Herod “idealist” amaçlarýna ulaþmak için gerekeni yaptý. Buna, sadece otoritesine karþý tehdit olarak deðil, Yahudilerin kütle halinde Helenleþmesine karþý engeller olarak da gördüðü tüm rabi’lere zulmetmek ve onlarý öldürmek de dahildi. Herod’un müdahaleleri ve Yahudi üst sýnýflarý arasýnda yayýlan Helen etkilerinin sonucunda Bet-Amikdaþ hiyerarþisi yoldan çýktý. Güçlerini korumak için Romalýlarla iþbirliði yapan varlýklý bir dini grup olan Sadusiler, ana görüþü savunan Yahudi çoðunluk Farasilerin ve ekstrem dini azýnlýk Zilotlarý devreden çýkararak Bet-Amikdaþ’ýn kontrolünü ellerine geçirmiþlerdi. (Bu gruplar hakkýnda daha fazla bilgi edinmek için 28. bölüme bakýnýz.) Kazan kaynamaya baþlýyordu. Yakýnda patlayacaktý.
Alýntý ile Cevapla
