Bitkilerde üreme, özelliklerine göre tohumsuz bitkiler ve tohumlu bitkiler olmak üzere iki gruba ayrılabilir. Tohumsuz bitkiler de çiçek ve tohum oluşumu görülmez. Tohumlu bitkiler ise; tohum etrafında kabuk bulunup bulunmamasına göre, açık tohumlular ve kapalı tohumlular olarak iki grupta toplanırlar.
TOHUMSUZ BİTKİLERDE ÜREME



Çiçeksiz bitkilerde üreme metagenezle (döl almaşi) sağlanır. Bu üreme tipinde canlının hayat devrinde eşeyli ve eşeysiz üreme birbirini takip eder. Bu nedenle, bitkinin hayat döngüsünde diploit ve haploit bireyler vardır. Eğrelti otları, kara yosunlari ve su yosunlari metagenezle üreyen tohumsuz bitki türlerindendir.
Kara yosunları ayrı eşeyli olarak çoğalır. Sporların (n kromozomlu) uygun ortamda çimlenmesiyle dişi ve erkek gametofitler oluşur.
Dişi gametofit mitoz bölünmeyle yumurtayı oluştururken, erkek gametofit spermi oluşturur. Sperm, su hareketleri ile giderek dişi gametofit üzerindeki yumurtayı döller. Döllenme sonucu meydana gelen zigot, mitoz bölünmelerle çoğalarak sporofit bitkiyi (2n) oluşturur. Sporofitte bulunan spor kesesinde mayoz bölünmeyle sporlar oluşur.
TOHUMLU BİTKİLERDE ÜREME

Çiçekli bitkilerde üreme organı olan çiçekte dişi ve erkek gametler ayrı organlarda üretilir. Mayoz bölünmeyle üretilen, haploid hücreler (n kromozomlu) gerçek gametler değildir.
Bu hücrelerin mitoz bölünme geçirmesiyle oluşan hücreler, bir gelişme dönemi geçirerek gerçek gametleri (sperm ve yumurta) oluştururlar. Çiçekli bitkilerde gamet oluşumu sürecindeki bu gelişme dönemine monoploid büyüme evresi denir.
Çiçeğin Yapısı ve Kısımları


Tohumlu bitkilerin üreme organı çiçektir. Bitkinin ana gövdesinin uç kısmında ya da yan dalların üzerinde bulunan çiçeklerde sınırlı büyüme görülür. Tohumlu bitkiler; açik tohumlu ve kapali tohumlu bitkiler olmak üzere iki grupta incelenir.
Açık tohumlu bitki çiçeklerine kozalak denir. Kozalaklar bir eksen üzerinde sarmal olarak dizilmiş kozalak pullarından oluşur. Bitkilerin yapısında erkek kozalak ayrı, dişi kozalak ayrı olarak bulunur.
Tohum taslaklari, dişi kozalağın kozalak pulları üzerinde açıkta bulunur. Erkek kozalaklarda oluşan polenler rüzgar aracılığıyla dişi kozalaklara taşınır. Döllenmeden sonra tohum taslağında gelişen tohum da, kozalak pulları üzerinde açıkta bulunur.
Kapalı tohumlu bitkilerin çiçek kısımları, çiçek sapı denilen bir sürgünün ucunda bulunur. Çiçek sapının ucunda çiçek tablası olarak bilinen genişlemiş bir yapı yer alır. Çiçek, dıştan içe doğru çanak yapraklar, taç yapraklar, erkek ve dişi organlardan oluşur.
ÇİÇEĞİN KISIMLARI

Çanak yapraklar; çiçeğin dışında bulunan ve çoğunlukla yeşil renkte olan kısımdır. Tomurcuk halindeyken iç kısımdaki organları korur.
Taç yapraklar; genellikle parlak renkli yapraklardan oluşan kısımdır. Böcekleri ve diğer tozlaştırıcıları kendine çekerek, tozlaşmaya yardımcı olur.
Erkek organlar; sapçık ve başçık olmak üzere iki bölümden oluşan yapılardır. Başçıkların her biri sapçıkla çiçek tablasına bağlanmıştır. Başçık, polenlerin oluştuğu kısımdır. Başçıktakı bölmelerin her birinde, polenlerin oluşturulmasını sağlayan polen keseleri vardır.
Dişi organlar; çiçeğin en içte kalan son bölümü dişi organ olarak adlandırılır. Bir çiçek, bir veya daha fazla dişi organa sahip olabilir. Dişi organ yumurtalık (ovaryum), dişicik borusu ve tepecik olarak üç kısımdan oluşur.

  • Yumurtalık, dişi organin alt kısmında bulunan genişlemiş yapıdır. Yumurtalık içinde, tohuma dönüşecek tohum taslakları vardır.
  • Dişicik borusu, yumurtalığın tepeciğe kadar uzanan boyun kısmıdır. Tozlaşma olayindan sonra polen tüpü burada gelişir.
  • Tepecik, dişicik borusunun üstünde bulunan, polenlerin tutunduğu ve çimlendiği nemli kısımdır.

Elma ve bezelye gibi bitkilerin çiçekleri çanak yaprak, taç yaprak, erkek ve dişi organ gibi tüm yapılara sahiptir. Bu tür çiçeklere tam çiçek (erselik) denir.
Bir çiçekte bu dört temel kisimdan bir veya daha fazlası eksikse eksik çiçek olarak adlandırılır.
Söğüt, kavak, ceviz ve fındık gibi bitkiler eksik çiçeğe sahiptir. Eksik çiçek, sadece erkek organ bulunduruyorsa erkek çiçek, dişi organ bulunduruyorsa dişi çiçek adını alır.
Erkek ve dişi çiçeklerin aynı bitki üzerinde bulunması durumunda, bu çeşit bitkilere tek evcikli bitki denir. Meşe ve ceviz gibi bitkiler tek evciklidir. Erkek ve dişi çiçekler farklı bitkilerde bulunuyorsa, bu çeşit bitkilere de iki evcikli bitki denir. Söğüt ve kavak gibi bitkiler iki evciklidir.
Bitkilerde Üreme

Hücrelerinin Oluşumu

Çiçekli bitkilerde üreme yapıları olarak görev yapan polenler, erkek çiçeğin üzerinde, yumurta ise dişi organda meydana getirilir.
Polen Oluşumu

Çiçeğin yapısındakı erkek üreme organının başçığında polen keseleri vardır. Polen kesesinde çok sayıda diploid (2n) kromozomlu polen ana hücresi bulunur.

Her bir polen ana hücresi, mayoz bölünme ile mikrospor adı verilen haploid (n) kromozomlu dört hücre meydana getirir. Her mikrospor çekirdeğinin mitoz geçirmesiyle ikişer çekirdekli polenler oluşur. Bir polenin yapısında, haploit (n) kromozomlu ve aynı genetik yapıda iki çekirdek bulunur. Bunlardan üretken çekirdek (generatif) döllenmede görev yapar. Diğer çekirdek olan tüp çekirdeği (vejetatif çekirdek) ise polen tüpünün oluşmasını sağlar.
Polenlerin etrafı çift katlı zarla çevrilidir. Diştaki zar, delikli veya desenli gibi farklı şekillerde olabilir. içteki zar ise düzdür. Polenin iç zarı canli, diş zarı ise cansızdır. Polen diş zarı üzerinde por denilen açıklıklar vardır.
Dişi Üreme Hücresinin Oluşumu

Çiçeğin yapısındaki yumurtalığın içinde tohum taslakları vardır. Tohum taslağının üzerindeki örtüyü oluşturan, tabakalar arasında kalan açıklığa mikropil denir.

Tohum taslağında bulunan diploid (2n) kromozomlu megaspor ana hücresi mayoz bölünme geçirerek, haploid (n) kromozomlu dört megaspor hücresini meydana getirir.
Genellikle bu dört megasporun üçü eriyerek kaybolur. Geriye kalan megaspor büyür ve üç kez mitoz geçirerek, n kromozomlu sekiz adet çekirdek oluşturur. Tohum taslağının döllenmeye hazır hale geldiği, sekiz haploid çekirdekten oluşan bu yapıya embriyo kesesi denir. Embriyo kesesindeki bu çekirdekler, çok az miktarda da olsa sitoplazmaya sahip olduklarından hücre olarak kabul edilir.
Bu sekiz çekirdek başlangıçta dörtlü iki grup halinde bulunur. Dörtlü gruplardan biri mikropil tarafında, diğeri de onun karşı tarafında yer alır. Bu gruplardan gelen birer çekirdek, merkeze yerleşerek polar çekirdekler adını alır.
Mikropil tarafında kalan üç hücrenin etrafında hücre duvarı oluşur. Bunlardan ortadaki hücre, yumurta hücresi, kenardakiler de sinerjit hücreleridir. Karşı tarafta bulunan üç çekirdeğin çevresinde de hücre duvarı oluşur. Bunlar ise antipot hücreleri adını alır.
Tozlaşma

Polenlerin gelişimi tamamlandıktan sonra, polen kesesi patlar. Etrafa dağılan polenler rüzgâr, böcek ve kuş gibi taşiyıcılarla başka bir çiçeğin veya aynı çiçeğin tepeciğine taşınır. Erkek organda olgunlaşan polenin dişi organin tepeciğine taşınmasına tozlaşma denir.

Çiçeklerin çeşitli renklerde ve güzel kokulu olmasi tozlaşmayi kolaylaştıran adaptasyonlardır. Tozlaşma, çapraz ve kendi kendine tozlaşma olarak iki farklı şekilde gerçekleşir.
Bir çiçeğin, aynı türden başka bir çiçekle tozlaşmasına çapraz tozlaşma denir. Çapraz tozlaşma, aynı türün farklı bireyleri arasında gerçekleşir. Böyle tozlaşan bitkiler çevresel değişikliklere daha iyi uyum sağlayarak yayılır.

Bir çiçekteki polenin aynı çiçeğin dişi organının tepeciğine ulaşmasına kendi kendine tozlaşma denir. Kendi kendine tozlaşmada, erkek ve dişi gametlerin üretiminin aynı zamanda olması gerekir.
Bitkilerde Döllenme



Tozlaşma olayı ile dişi organın tepeciğine taşınan polenler, tepeciğin salgıladığı yapışkan salgı sayesinde buraya tutunarak çimlenir.
Polenin yapısında bulunan tüp çekirdeği, polen tüpünün oluşmasını sağlar. Polen tüpü, polen iç zarının porlardan dışa doğru çıkmasıyla oluşur.
Polen tüpü, tohum taslağının mikropil denilen açıklığına ulaştığında polen tüpünün ucu erir. Polenin yapısındaki üretken çekirdek polen tüpünde ilerlerken, mitoz geçirerek n kromozomlu iki sperm çekirdeğini oluşturur.
Sperm çekirdekleri, polen tüpünden embriyo kesesine geçer. Bu spermlerden biri yumurta hücresini dölleyerek, 2n kromozomlu zigotu oluşturur. Zigot daha sonra mitoz bölünmelerle, bitki embriyosunu meydana getirir.
Diğer sperm ise embriyo kesesinin merkezinde yer alan polar çekirdeklerle (2n) birleşerek, triploit (3n) çekirdeği oluşturur. Bu çekirdeğin bölünmeleriyle de endosperm (besi doku) meydana gelir. Endosperm, tohumda embriyo için depolanmış besin kaynağıdır.
Tohum Oluşumu

Çift döllenme olayi gerçekleştikten sonra, tohum taslağı tohumu meydana getirir. Tohum, embriyo gelişirken bitkinin türüne göre protein, yağ ve nişasta gibi besinleri depolar.
Çiçekli bir bitkinin tohumu içten dişa doğru; embriyo, besi doku (endosperm) ve kabuk olmak üzere üç kısımdan meydana gelir.

Tohumun Kısımları ve Yapısı


  • Embriyo; zigotun mitoz bölünmeler geçirmesiyle oluşur. Embriyonun yapısında embriyonik kök, embriyonik gövde ve çenek bulunur. Embriyonik kök, bitkinin kök sistemini; embriyonik gövde ise bitkinin sürgün sistemini oluşturur.
  • Çenekler; embriyo hücrelerinin bölünmesi sonucu oluşurlar ve tohumun gelişmesi sırasında endospermden besin emerek şişkinleşirler. Çimlenme sırasında çeneklerdeki besinler, embriyo hücreleri
    tarafından kullanılır.
  • Endosperm; embriyoya gerekli olan besinler öncelikle endospermde depolanır. Endosperm, embriyoyu çevreler ve çimlenme sırasında fotosentez yapana kadar beslenmesini sağlar. Fasulye ve ayçiçeği gibi bazı tohumlarda endosperm bulunmaz. Bu şekildeki bitkilerin tohumlarinda çimlenme için gerekli besinler çeneklerden sağlanır.
  • Tohum kabuğu; tohum taslağının diş çeperinin kalinlaşmasıyla meydana gelir. Tohum kabuğunun hücre çeperleri, süberin ve lignin birikmesiyle mantarlaşır. Kabuk, embriyoyu olumsuz çevre şartlarına karşı korur.

Meyve Oluşumu

Tohum oluşumu tamamlandıktan sonra, yumurtalığın gelişmesi sonucu meyve oluşur. Meyve gelişimininin başlaması, yumurtalığın büyümesını sağlayan hormonal değişiklikleri uyarır.

Yumurtaliğin döllenmeden sonra gelişip farklılaşmasıyla oluşan meyve, tohumların yayılışını sağlayacak şekilde özelleşmiş yapıdadır.
Meyveler; basit meyveler ve bileşik meyveler olarak iki gruba ayrılarak incelenir.
Basit meyve: Bir çiçeğe ait tek bir yumurtalığın gelişmesiyle oluşan meyveye basit meyve denir. Kayısı, soya fasulyesi, erik, şeftali ve kiraz gibi meyveler basit meyvelerdir.
Bileşik meyve: Bir çiçek sapına bağlı birden fazla yumurtalığın veya birden çok çiçeğe ait yumurtalıkların gelişip birleşmesiyle oluşan meyvelerdir. Ahududu, çilek, dut, böğürtlen ve ananas gibi meyveler bileşik meyveye örnektir.
Bitkiler toprağa bağlı olarak yaşayan canlılardır. Bu nedenle bulundukları alanlara yayılmaları, ancak meyve ya da tohumların başka yerlere taşınmasıyla sağlanır.
Tohum ve meyvelerin yaşama alanlarına dağıtılması neslin devamı açısından gereklidir. Meyvelerin en temel görevlerinden biri, tohumların olabildiğince uzak alanlara yayılmasını sağlamaktır.