“Allah'ım ne muazzam zaferdi o, ortalık hercümerç oldu; beş altı saat içinde bir başka dünya doğdu. Ve biz mest olduk… Artık benim ne düşünecek, ne yazacak, hatta ne yaşayacak takatim kalmıştı. Bizim dilimiz tutulmuştu, ordu bizzat yazıyordu…” (M. Akif, Haziran 1936)
10-25 Temmuz 1921 arasında, 15 gün süren Kütahya-Eskişehir Savaşları'nda yenilip Sakarya'nın doğusuna çekildik. Düşman, Ankara yakınlarına gelmişti. Bu nedenle Meclis'in Kayseri'ye taşınması için hazırlıklar yapılıyordu.
İşte o zor günlerde, 5 Ağustos 1921'de, Mustafa Kemal Paşa, 3 ay süreyle olağanüstü yetkilerle başkomutanlığa getirildi.
23 Ağustos-13 Eylül 1921 arasında, tam 22 gün 22 gece süren Sakarya Savaşı kazanıldı.
TBMM, 19 Eylül 1921'de Başkomutan Mustafa Kemal Paşa'ya “gazi” ve “mareşal” unvanı verdi.
Sakarya Zaferi'nin önemli diplomatik sonuçları oldu: Kafkas Cumhuriyetleriyle Kars Antlaşması, Fransa'yla Ankara Antlaşması, İngiltere'yle esir değişimi antlaşması ve Ukrayna'yla dostluk antlaşması imzalandı. İtilaf devletleri TBMM'ye barış teklifinde bulundu.
TAARRUZ HAZIRLIKLARI
Sakarya Savaşı'ndan sonra kış bastırmadan taarruza geçilmesi düşünüldü. Bu amaçla “Sad Harekâtı” adlı bir plan hazırlandı. Ancak taarruz, önce bahara sonra yaza ertelendi. Mustafa Kemal Paşa, “Yarım hazırlıkla, yarım tedbirle yapılacak saldırı, hiç saldırı yapmamaktan çok daha kötüdür” diyordu.
14/15 Eylül 1921'de seferberlik ilan edildi. Yeni kurulan 16. Tümen ile Kocaeli'ndeki 17. Tümen Batı Cephesi emrine verildi. Doğu ve Güney cephelerindeki bazı birlikler de Batı'ya kaydırıldı. Böylece Batı Cephesi'nde ilk kez 200.000'e yakın bir güç toplandı. Ancak bir yabancının ifadesiyle “Türk Ordusu çıplak denilecek derecede kötü giydirilmişti.” Karşıdaki 200.000'i aşkın Yunan askeri ise çok iyi durumdaydı.
İstanbul'dan kaçırılan, Rusya'dan, İtalya'dan ve Fransa'dan alınan silahlarla, artırılan ve yeni konulan vergilerle ve Hindistan Müslümanlarının verdiği parayla ordunun silah, cephane, araç, gereç, yiyecek, giyecek ihtiyacı karşılandı. İmalatı Harbiye'de geceli gündüzlü çalışma sonunda, pencere demirlerinden, demiryolu raylarından süngüler, kamalar, yapıldı. Top mermileri yontularak eldeki toplara uydurulmaya çalışıldı. Silah ve cephane, az sayıdaki kamyonla ve genellikle kağnılarla cepheye taşındı. Yeni uçaklar alındı, kırık dökük uçaklar onarılıp uçacak hale getirildi.
Batı Cephesi Komutanlığı iki ordu halinde teşkilatlandırıldı: Nurettin Paşa'nın komutasındaki I. Ordu Akarçay'ın batısına, Yakup Şevki Paşa'nın komutasındaki 2. Ordu Akarçay'ın kuzeyine yerleştirildi. Kocaeli Grubu Gevye Boğazı'ndan Gemlik'e kadar olan sahada, Bilecik ve Bursa'daki düşmana karşı mevzi aldı.
Başkomutan Mustafa Kemal Paşa, 16 Haziran 1922'de Büyük Taarruz'a karar verdi. Bu kararını Genelkurmay Başkanı Fevzi (Çakmak), Batı Cephesi Komutanı İsmet (İnönü) ve Milli Savunma Bakanı Kazım (Özalp) paşalarla paylaştı. Taarruz planı, büyük bölümü Afyonkarahisar'da bulunan Yunan Ordusu'nun sağ kanadına saldırıp güneyden kuzeye doğru ilerleyerek düşmanın İzmir'le bağlantısını kesmek biçimindeydi. Taarruz, bir baskın şeklinde yapılacaktı.
5 Eylül 1922 Tevhid-i Efkar gazetesi, Başkomutan Gazi Mustafa Kemal fotoğrafının üstünde “Ordular ilk hedefiniz, Akdeniz'dir, ileri” emri, fotoğrafın altında ise “Düşman Anadolu'nun harimi ismetinde boğulacaktır” yazıyor.

AKŞEHİR TOPLANTISI
Başkomutan Mustafa Kemal Paşa, orduyu son defa teftiş etmek istiyordu. Konya'ya gelip kendisiyle görüşmek isteyen İngiliz generali Townshend'i görmek bahanesiyle 23 Temmuz'da Ankara'dan ayrıldı. 25 Temmuz gecesi Konya'da Townshend'le görüştü. 27 Temmuz'da Batı Cephesi karargâhının bulunduğu Akşehir'e geçti. Mustafa Kemal, Fevzi ve İsmet paşalar 26/27 Temmuz 1922 gecesi Akşehir'de bir toplantı yaparak 15 Ağustos'a kadar taarruz hazırlıklarının tamamlanmasına karar verdiler. Ertesi gün, 28 Temmuz'da Akşehir'de ordu takımları arasında düzenlenen futbol maçını seyretme bahanesiyle başka komutanlar da Akşehir'e davet edildi. 28/29 Temmuz gecesi Mustafa Kemal Paşa, Büyük Taarruz'un ayrıntıları konusunda komutanlarla görüş alışverişinde bulundu. Bu toplantıda Nurettin Paşa hariç diğer komutanlar, özellikle Yakup Şevki Paşa, planı uygun bulmadı. Falih Rıfkı Atay'ın ifadesiyle Mustafa Kemal Paşa, “tarihe karşı bütün sorumluluğu ben kendi üzerime alıyorum” diyerek toplantıyı bitirdi. (Ayrıntılar için bkz. Selahattin Tansel, Mondros'tan Mudanya'ya Kadar, C. 4, s. 153, 154.) Mustafa Kemal Paşa, 1 Ağustos'ta Akşehir'e gelen Milli Savunma Bakanı Kazım (Özalp) Paşa ile de gerekli görüşmeyi yaptıktan sonra Ankara'ya dönüp 4 Ağustos'ta taarruz kararını hükümete bildirdi. 6 Ağustos'ta İsmet Paşa, gizli olarak ordulara taarruza hazırlık emri verdi.
Savaş hazırlıkları tamamlanmasına karşın Mustafa Kemal Paşa son bir barış teşebbüsünde bulunmak istedi. 5 Temmuz 1922'de İçişleri Bakanı Fethi (Okyar)'ı Avrupa'ya gönderdi. Bir ay kadar Avrupa'da temaslarda bulunan Fethi Bey, Londra'da ve Paris'te çok soğuk karşılandı. Ağustos ortalarında hükümete verdiği raporda “Milli amaçlarımıza ulaşılması ancak askeri faaliyetlerle gerçekleşecektir, başka incelemeye ve yoruma gerek yoktur” dedi.
GİZLENEN TAARRUZ VE ÇALIKUŞU
Mustafa Kemal Paşa, 17/18 Ağustos gecesi çok gizlice Ankara'dan ayrılarak otomobille Tuzçölü üzerinden Konya'ya gitti. Ankara'dan ayrıldığını birkaç kişiden başka hiç kimse bilmiyordu. 21 Ağustos 1922 tarihli gazetelerde Mustafa Kemal Paşa'nın Çankaya'da bir “çay partisi” düzenlediği şeklinde bir haber çıktı. Oysaki Mustafa Kemal Paşa, 20 Ağustos'ta Akşehir'de Batı Cephesi karargâhında idi. Konya'ya gelir gelmez postaneyi kontrol edip orada olduğunun duyulmamasını sağladı.
20/21 Ağustos gecesi, Batı Cephesi Karargâhı'nda Genelkurmay Başkanı Fevzi (Çakmak), Batı Cephesi Komutanı İsmet (İnönü), 1. Ordu Komutanı Nurettin ve 2. Ordu Komutanı Yakup Şevki (Subaşı) paşalarla bir toplantı yapan Gazi Paşa, taarruz hakkında harita üzerinde bilgi verip 26 Ağustos sabahı taarruz edilmesini emretti.
Başkomutanlık karargâhında görevli Mahmut (Soydan)'ın anılarına göre Mustafa Kemal Paşa, 21 ve 22 Ağustos'ta iki gün Çalıkuşu romanını okudu ve çok beğendi.
24 Ağustos'ta Başkomutanlık, Genelkurmay ve Batı Cephesi, I. Ordu'nun bulunduğu Afyon'un güneyindeki Şuhut kasabasına, 25 Ağustos'ta ise Kocatepe'nin güney batısındaki Çadırlı Ordugâh'a nakledildi.
25 Ağustos'tan itibaren Anadolu'nun dış dünyayla bütün bağlantısı kesildi. Anadolu bir ölüm sessizliğine büründü.
25 Ağustos gecesi Türk birlikleri, bazı yerlerde düşmana 400 metreye kadar yaklaşmış, verilecek taarruz emrini bekliyordu.
KOCATEPE
26 Ağustos 1922, cumartesi… Başkomutan Mustafa Kemal Paşa sabah saat 04.00 civarlarında uyandı. Emir erini uyandırıp kahve istedi. Yaver Muzaffer (Kılıç) uyanıp giyinmeye başladığı sırada Mustafa Kemal Paşa'nın çadırının önünde “Allah'ım! Sen Türk Milleti'ni ve ordusunu muzaffer eyle!” dediğini duydu. Kahvesini içti. Gün doğmasına bir saat kala, atıyla Kocatepe'nin zirvesine doğru ilerledi. Birkaç er fenerle yolu aydınlatıyordu. Mustafa Kemal konuşmuyor, sadece ufka bakıyordu. Fevzi Paşa, İsmet Paşa ve Nurettin Paşa da Kocatepe'deydi.
Türk topçusu, saat 04.30'da ateşe başladı. Ateş 05.30'a kadar sürdü. Bu sırada avcı hatları karanlıkta ilerleyip Yunan mevzilerine yanaştı. Saat 06.30'da Tınaztepe alındı. Saat 07.00'da Toklutepe ve Kaleciksivrisi alındı. Saat 09.00'da Belentepe zapt edildi. 12.000 süvari (Fahrettin Altay'ın 5. Süvari Kolordusu) Sincanlı ovasına akıp Dumlupınar'ın doğusuna ilerledi. İzmir- Afyon demiryolu tahrip edildi.
27 Ağustos Pazar sabahı saat 04.00'te Kurtkayatepesi, saat 08.00 civarında Erkmentepe düştü, gözler Çiğiltepe'ye çevrildi. 57. Tümen Komutanı Albay Reşat Bey, zamanında Çiğiltepe'yi alamayınca Mustafa Kemal Paşa telefonla “Niçin hedefinize varamadınız?” diye sordu. Albay Reşet Bey, yarım saat sonra hedefe ulaşacağını belirtti. Mustafa Kemal Paşa yarım saat sonra Albay Reşat Bey'i aradığında, kendisine şu notu okudular: “Yarım saatte size o mevzileri almak için söz verdiğim halde sözümü tutamamış olduğumdan dolayı yaşayamam.” Albay Reşat Bey intihar etmişti. Çiğiltepe o gün saat 17.30 civarlarında alınacaktı. 20.30'da Afyon ele geçirildi.
28 Ağustos'ta Yunan Ordusu'nun asıl cephesi yarıldı. Güneyden ve doğudan ilerleyen Türk kuvvetleri Yunan Ordusu'nu ayırıp kuşattı.
29 Ağustos'ta da taarruz başarılı bir şekilde gelişti. Düşmanın kuzey kanadı, Eskişehir cephesi bozuldu, güneydeki kuşatma da devam etti. O akşam düşmanın iki kolordusu Türk Ordusu'nca çevrildi.
DUMLUPINAR
Türk Ordusu düşmana kesin darbeyi 30 Ağustos'ta vurdu. 30 Ağustos günü düşmanın beş tümeni (40-50 bin kişi) Türk Ordusu'nca kuşatılmış, çıkış yolları kapatılmıştı. Başkomutan Mustafa Kemal Paşa, 30 Ağustos'ta saat 14.00'te başlayan savaşı Çalköy yakınındaki 11. Tümen Karargâhı olan Zafertepe'den (Dumlupınartepesi) bizzat yönetti. Düşmanın bir bölümü imha edildi, bir bölümü teslim oldu, kurtulanlar ise İzmir'e doğru kaçmaya başladı.
Mustafa Kemal Paşa'nın, bir gün sonra, 31 Ağustos'ta savaş alanında gördüğü manzara şuydu: “Karşıdaki sırtların gerilerindeki bütün vadiler, bütün dereler, bırakılmış toplarla, otomobillerle, sayısız donanım ve gereçlerle, bu kalıntıların arasında yığınlar teşkil eden ölülerle, toplatıp karargâhımıza sevk edilen sürü sürü esir kafileleriyle hakikaten bir kıyamet gününü hatırlatıyordu…” (Türk İstiklal Harbi, C. 2, 6. Kısım, s. 275).
30 Ağustos 1922'deki bu savaşı, Aslıhanlar-Çal-İşören bölgesinde ve Çalköy'ün doğusunda bizzat 1. hatta 11. Tümen yanında bulunan Başkomutan Gazi Mustafa Kemal Paşa yönettiği için, Batı Cephesi Komutanı İsmet Paşa bu savaşa “Başkumandan Muharebesi” adını verdi.
Mustafa Kemal Paşa, 4 Ekim 1922'de TBMM'de Büyük Taarruz'u anlattığı uzun konuşmasında, bir yıl kadar önce başkomutan olurken söz verdiği gibi “Yunan Ordusu'nun harimi ismetimizde tamamen boğulduğunu” söyledi. “Bu savaşın sonucu Yunanlıların ve Rumların kalbini sındırmıştır. Bu nedenle bu savaşa Rum Sındığı Meydan Savaşı demek çok uygun olur” dedi. 1363 Sırpsındığı Savaşı Türklerin Rumeli'de tutunmasını sağlamıştı, 1922 Büyük Taarruz ise Türklerin Anadolu'da tutunmalarını sağladı.
Büyük Taarruz bir “mevzi” savaşı değil “imha” savaşıdır, “topyekûn” bir savaştır. Mustafa Kemal Paşa, Büyük Taarruz'la, yenilmiş, dağıtılmış, silahları elinden alınmış, subayları esir edilmiş bir orduyu yeninden kurarak “bir husumet dünyasına” karşı zafer kazandı. Büyük Taarruz'u tarihte eşsiz kılan da budur.
ilk hedef Akdeniz

Mustafa Kemal Paşa Büyük Taarruz öncesinde orduları denetlerken…

Başkomutan Mustafa Kemal Paşa, bozguna uğrayıp İzmir'e doğru kaçan Yunan ordularının tekrar toparlanmalarına fırsat vermemek için 1 Eylül 1922'de Türk Orduları'na şu emri verdi:
“Türkiye Büyük Millet Meclisi Orduları… Afyonkarahisar-Dumlupınar Büyük Meydan Muharebesi'nde zalim ve mağrur bir ordunun esas unsurlarını inanılmayacak kadar az bir zamanda imha ederek büyük ve necip (soylu) milletimizin fedakârlıklarına layık olduğunuzu ispat ediyorsunuz. (…) Ordular! İlk hedefiniz Akdeniz'dir, ileri!”
Türk Orduları, 9 Eylül'de İzmir'e girdi, 18 Eylül'de Anadolu'da Yunan askeri kalmadı. Türk Ordusu 15 günde savaşa savaşa 400-500 km. yol kat etti. Orgeneral Ali Fuat Erden buna “Motorsuz Yıldırım Harbi” demiştir.
Burada, yeri gelmişken, “Atatürk, ordulara Ege Denizi'ni işaret ettiği halde neden Akdeniz dedi?” sorusuna da yanıt verelim. Birincisi, Osmanlı coğrafya kitaplarında Anadolu'yu kuşatan deniz; İstanbul Boğazı'na kadar Akdeniz veya Adalar Denizi, İstanbul Boğazı'ndan sonra Karadeniz olarak adlandırılıyordu. Ege adı ise Yunan mitolojisine dayanıyordu. Ege Denizi kavramı bizde 1941'deki I. Coğrafya Kongresi'nden itibaren kullanılmaya başlandı. İkincisi, Sevr Antlaşması'yla Türklerin Akdeniz'le bağı kesilmiş, Türkiye bir kara devleti olarak Anadolu'nun ortasına sıkıştırılmıştı. Mustafa Kemal Paşa, “Akdeniz” hedefiyle bu çemberi kırıp Türkleri yeniden Akdeniz'e indirmek istedi. Yani “Akdeniz” hedefinin hem coğrafi hem siyasi bir anlamı vardı.
1 Eylül 1922 itibarıyla, bırakın 12 Ada'yı ve Ege Adaları'nı, Akdeniz (Ege) de elimizde değildi; kara ve deniz düşman işgalindeydi. Atatürk, Büyük Zafer'i kazanarak sadece Anadolu'yu, İstanbul'u ve Trakya'yı yeniden vatan yapmadı, aynı zamanda Türkleri de yeniden Akdeniz'e indirdi.
Şayak kalpaklı adam

Haziran 1936'da Mehmet Akif (Ersoy)'la son bir röportaj yapıldı. Röportajı yapan gazeteci yazar Kandemir, “Ya, Büyük Zafer üstadım? O anda ne duydunuz?” diye sordu. Akif'in bu soruya verdiği yanıtı Kandemir'den aynen aktarıyorum:
“Kalbi durmuş gibi sarsılıyor, sonra bir anda yeniden canlanmış gibi, nereden geldiğini bilmez bir ışıkla gözlerinin içi gülerek, ‘Ah' diyor. Ve bir lahza bırakıyor kendini bu eşsiz sevincin koynuna… Dalıyor. Ve sesinin ta içten dudaklarına dökülüşünü seziyorum: ‘Allah'ım ne muazzam zaferdi o, ortalık hercümerç oldu, beş altı saat içinde bir başka dünya doğdu.' Tekrar gözlerini yumuyor. ‘Ve biz mest olduk'. ‘O zaman bir şey yazmadınız mı?”. ‘Artık benim ne düşünecek, ne yazacak, hatta ne yaşayacak takatim kalmıştı. Bizim dilimiz tutulmuştu. Ordu bizzat yazıyordu…” (Kandemir, “Ölüm Yıldönümü Münasebetiyle Mehmet Akif'le Son Konuşma”, Yakın Tarihimiz, C. 4, s. 129, 130).
Mehmet Akif'in yazmadığını Nazım Hikmet yazacak; adını da “Kuvayi Milliye Destanı” koyacaktı. Orada, “Şayak kalpaklı adam sarşın bir kurttan söz ediyordu: “Ve mavi gözleri çakmak çakmaktı / Yürüdü uçurumun kenarına kadar eğildi durdu / Bıraksalar, ince uzun bacakları üstünde yaylanarak / ve karanlıkta akan bir yıldız gibi kayarak / Kocatepe'den Afyon Ovası'na atlayacaktı…”
Büyük Zafer hakkında Falih Rıfkı (Atay)'ın düşünceleri de şöyleydi: “Nemiz varsa; bağımsız bir devlet kurmuşsak, hür vatandaş olmuşsak, şerefli insanlar gibi dolaşıyorsak, yurdumuzu Batı'nın, vicdanımızı Doğu'nun pençesinden kurtarmışsak, şu denizlere bizim diye bakıyor, bu topraklarda ana bağrının sıcağını duyuyorsak, belki nefes alıyorsak; hepsini, her şeyi 30 Ağustos Zaferi'ne borçluyuz.” (Atay, Çankaya, s. 363).
Büyük Zafer tüm mazlum milletleri olduğu gibi dünya Müslümanlarını da coşturdu. Afganistan Elçisi Ahmet Han, “Ey süngüleri nur saçan akıllı, yiğit İslam ordusu” diye başlayan mektubunda “Esirlik zincirlerini parçalayan” Büyük Zafer'in, “Yalnız Anadolu'ya değil, Asya'nın, Afrika'nın en uzak köşelerine, en ıssız yerlerindeki kulübelerine kadar 350 milyonluk koca bir İslam dünyasına nurlu sevinçler, neşeler saçtığını” belirtiyordu. (İslam dünyasının Büyük Zafer'i kutlama telgrafları için bkz. Bilal Şimşir, Doğu'nun Kahramanı Atatürk, Ankara, 1998).
26 Ağustos 1071'de Malazgirt Savaşı'yla Anadolu'yu yurt yaptık, 26 Ağustos 1922'de başlayan Büyük Taarruz'la Anadolu'nun yurt kalmasını sağladık. Her iki zaferimiz de kutlu olsun…