Denis Diderot (5 Ekim, 1713 - 31 Temmuz, 1784), Fransız yazar ve filozoftu.

Fransa'nın Champagne ilinin Langres kasabasında doğan Diderot, Aydınlanma Çağı'nın en önemli kişiliklerinden biri ve ünlü Ansiklopedi'nin (1772) baş editörüydü. Onun önderliğinde Aydınlanma döneminde Batı Avrupa'da ülkeler arasında çekişmeler olsa da bilgi akışı yeni aydınların toplumlara kazandırılmasını sağlamıştır. Ansiklopedi'nin 8-18 ciltleri, 1-7 ciltlerindeki bilgiler üzerine kiliseden aldığı tepki ile yasadışı olarak olarak basılmış, Filozofça Düşünceler isimli yapıtı da mahkeme kararınca yakılmıştır.

Edebiyat alanında da birçok katkısı bulunan Diderot'nun başlıca özelliği romanları şekil ve içeriğinin yanı sıra, felsefi olarak da incelemesiydi. Romantizm akımının öncüsü ve hümanist olan Diderot; zengin kiliseler kontrolünde bir endüstri olarak gördüğü Hıristiyanlık dinini reddetmiş ve birçok aşırı dincinin saldırılarına uğramıştır.

Diderot 1784 yılında Fransa'da ölmüş, Saint-Roche Kilisesi'ne gömülmüştür.

Denis Diderot'un Hayatı ve Eserleri

Denis Diderot, 5 Ekim 1713 tarihinde Fransa'nın Champagne ilinin Langres kasabasında doğmuştur. Paris'te parlak bir öğrenim yaptıktan sonra, babasının bıçakçı dükkânının başına geçecek yerde, edebiyat mesleğine atıldı. Her konuyla ilgilendi ve romanda da, tiyatroda da, edebi eleştiride de aynı derecede yetenekli olduğunu gösterdi. Gazeteci ve sanat eleştirmeni oldu.

Aydınlanma Çağı'nın en önemli kişiliklerinden biridir. Denis diderot "yaygın olan düşünüş tarzını değiştirmek için kurulmuştur" dediği Ansiklopedi'yi, Aydınlanma'nın temel metni haline getirme uğraşısı veren en önemli düşünürlerdendir.

Edebiyat alanında da bir çok katkısı bulunan Diderot'nun başlıca özelliği romanları şekil ve içeriğinin yanı sıra, felsefi olarak da incelemesiydi. Romantizm akımının öncüsü ve humanist olan Diderot; zengin kiliseler kontrolünde bir endüstri olarak gördüğü Hıristiyanlık dinini reddetmiş ve bir çok aşırı dincinin saldırılarına uğramıştır.

Bütün bunların yanında Diderot, tiyatro alanında da birçok yenilik getirmiş, gerçeği ve toplumsal sorunları sahneye sokmaya çalışmış, kimilerince modern tiyatronun gerekçi ve toplumcu kolunun öncüsü sayılmıştır .

Bütün bunların yanında Diderot, tiyatro alanında da birçok yenilik getirmiş, gerçeği ve toplumsal sorunları sahneye sokmaya çalışmış, kimilerince modern tiyatronun gerekçi ve toplumcu kolunun öncüsü sayılmıştır.

Diderot'un bir felsefe öğretisi yoktur. Eserleri arasında en kalıcı olanlar romanları ve özellikle de «Rameau'nun Yeğeni»dir.

Denis Diderot, 31 Temmuz 1784 tarihinde Fransa’nın başşehri Paris’de ölmüştür.

Denis Diderot'un Ünlü Sözleri

- Yalanın faydası bir defa içindir, gerçeğin faydası ise sonsuz ve ölümsüz.

- İnsanı taş yada kırık kalpli yapan bu dünyadan gidiyorum. Beni nereye gömerlerse gömsünler.

- Güler yüzle söylenen bir yalanı bir anda yuttuğumuz halde, acı gerçeği ancak damla damla yutarız.

- İnsan, hayatının dörtte üçünü yapamayacağı şeylerle geçirir.

Denis Diderot'un Kitapları

- Essai sur le mérite et la vertu (Haketme ve yeti üzerine), Shaftesbury tarafından yazılmış Diderot tarafından Fransızca'ya çevrilmiş ve notlandırılmıştır (1745)

- Pensées philosophiques (Felsefi Düşünceler, deneme (1746)

- La promenade du sceptique (Kuşkucu gezintiler), (1747)

- Les bijoux indiscrets, roman (1748)

- Lettre sur les aveugles à l'usage de ceux qui voient (Görenler için körler hakkında mektup), (1749)

- L'Encyclopédie (Ansiklopedi), (1750-1765)

- Lettre sur les sourds et muets (Sağır ve dilsizler hakkında mektup), (1751) - Pensées sur l'interprétation de la nature (Doğanın yorumlanması üzerine düşünceler), deneme (1751)

- Le fils naturel (Doğanın çocuğu),(1757)

- Entretien sur le fils naturel (Doğanın çocuğu hakkında konuşma), (1757)

- Salons, critique d'art (Salonlar, sanat eleştirisi), (1759-1781)

- La Religieuse (Dindar kadın), roman (1760)

- Le neveu de Rameau (Rameau'nun yeğeni, diyalog (1761 ?)

- Lettre sur le commerce des livres (Kitapların ticareti hakkında mektup)(1763)

- Mystification ou l’histoire des portraits (Mistifikasyon ya da portreler tarihi), (1768)

- Entretien entre D'Alembert et Diderot (Diderot'yla D'Alembert'in tartışması) (1769)

- Le rêve de D'Alembert (D'Alembert'in rüyası), dialogue (1769)

- Suite de l'entretien entre D'Alembert et Diderot (D'Alembert Diderot tartışmasının devamı), (1769)

- Paradoxe sur le comédien (Oyuncu hakkındaki paradoks), (1769 ?)

- Apologie de l'abbé Galiani (Peder Galiani'nin övgüsü) (1770)

- Principes philosophiques sur la matière et le mouvement (Madde ve hareket hakkında felsefi ilkeler), deneme (1770)

- Entretien d'un père avec ses enfants (Bir babanın çocuklarıyla konuşması)(1771)

- Jacques le fataliste et son maître (Kaderci Jacques ve Efendisi), roman (1771-1778)

- Supplément au voyage de Bougainville (Bogainville seyahatine ek), (1772)

- Histoire philosophique et politique des deux Indes (İki Hindistan'ın felsefi ve politik tarihi), Raynal'le birlikte (1772-1781)

- Voyage en Hollande (Hollanda seyahati),(1773)

- Eléments de physiologie (Fizyolojinin temelleri), (1773-1774)

- Réfutation d'Helvétius (Helvetius'a reddiye), (1774)

- Observations sur le Nakaz (Nakaz üzerine gözlemler),(1774)

- Essai sur les règnes de Claude et de Néron (Claudius ve Neron'un iktidar dönemleri hakkında), (1778)

- Lettre apologétique de l'abbé Raynal à Monsieur Grimm (Peder Raynal'ın Bay Grimm hakkında övgü mektubu)(1781)

- Aux insurgents d'Amérique (Amerika isyancılarına) (1782)

- Salons (Salonlar)

Denis Diderot'un Romanları

- Les Bijoux indiscrets - 1748
- La Religieuse - 1760
- Rameau'nun Yeğeni - 1762
- Jacques Le Fataliste et son Maître - 1765
- Supplément au Voyage de Bougainville - 1774


Bir Ansiklopedist Olarak Denis Diderot ve Aydınlanma Felsefesi

Fransız aydınlanmasının yazınsal simgesi durumunda olan ve aydınlanma sürecinin temel düşünce ve ideallerini yansıtan büyük kültür hazinesi Ansiklopedinin değişmez editörü olarak kendisine özgün bir yer yapan Diderot (1713-1784), felsefi görüşleriyle de aydınlanmanın önde gelen düşünürlerinden biri olmuştur. İlk cildi 1751 yılında yayımlanan 1780 yılında 35 cilt olarak tamamlanan Ansiklopedinin 1. cilt hariç geri kalan ciltlerinin editörlüğünü yapmıştır. Birinci ciltte de düşünsel emeği vardır. Birinci cildi düşün ve ülkü arkadaşı D’Alambert yayımlamıştır. İkinci ciltten başlayarak 7. cildin sonuna dek birlikte editörlük yapmışlar, bu noktada d’Alambert’in editörlükten çekilmesinden sonra 35. cildin sonuna dek editörlüğü tek başına yürütmüştür.

Ansiklopedi yeni felsefi ve bilimsel düşünceleri ve bilgileri Avrupa ölçeğinde yayma amacı güden etkili bir eğitim aracı olma iddiasıyla yola koyulmuş ve bunu fazlasıyla başarmıştır. Aydınlanma düşüncelerinin bir temsilcisi olarak bilgi bilimsel açıdan deneyimci ve duyumcu temelleri korurken deneyim ve duyumu aşan konularda kuşkucu bir yönelim gösterirken daha sonraları Diderot, materyalizme kaymış, toplumsal ve dini konularda ise tam bir kilise düşmanı olarak belirginleşmiştir. Ansiklopediye katkı verenler içinde, Voltaire, Holbach, Helvetius, Montesquieu ve ekonomist Turgot da bulunuyordu.

Diderot ve d’Alembert editörlüğünde 1751-1780 tarihleri arasında 35 cilt olarak yayımlanan ansiklopedi, yeni felsefi ve bilimsel düşünce ve bilgileri Avrupa’ya yayma amacını gütmüş ve bunu büyük ölçüde başarmıştır.

Diderot, Louis le-Grand Jesuit kolejinde okumuş, İngiliz düşüncesinin etkisinde kalarak pek çok İngiliz eserini Fransızca’ya çevirmiştir. Bunlar arasında en önemlisi, kendi özgün notlarıyla hayli zenginleştirdiği, Shaftesbury’nin Değer ve Erdem Üzerine Deneme adlı yapıtıdır. Bunun dışında 1749’da Felsefi Düşünceler adlı yapıtı yayımlanmış ve asıl yazınsal emeğini yukarıda bahsi geçen Ansiklopedi çerçevesinde sergilemiştir.

Diderot, düşünceleri bakımından dinamik bir görünüm sergilemekteydi. O nedenle kararlı bir felsefi sisteme sahip olduğundan söz etmek kolay değildir. Örneğin bir deist, bir ateist ya da bir panteist olduğunu söylemek kolay olmayacaktır. Felsefi Düşünceler’i yazdığı zaman deist idi ve doğal dinin yeterli olduğunu savunmaktaydı. Ona göre Hırıstiyanlık ve Musevilik gibi tarihsel dinler tarihte belli dönemlerde başlamaktaydılar ve sırası gelince yok olacaklardı. Oysa bunların temeli doğal dindir. Çünkü o her zaman varolmuştur ve varolmaya da devam edecektir. Ayrıca tüm insanları birleştiricidir. Oysa söz konusu tarihsel dinler kendilerinden olmayanları dışlayıcı hoşgörüye asla yer vermeyen batıl inanışları besleyen bir yapı ya sahiptirler. Bu dinler ölümlü insanların tanıklığına dayanırken, doğal din Tanrı’nın içimize yazdığı tanıklığa dayanır. Bunları söyleyen Diderot, bir zaman sonra bu görüşü terk ederek insanlara her türlü dinin boyunduruğundan kurtulmaları gerektiğini söylüyordu. Biricik yol tüm dogmaları kaldırıp atmaktı. Daha sonra Diderot’nun doğalcı bir panteizme geçtiği görülmektedir: En sonunda doğanın tüm parçaları tek bir bireyi, bütünü, ya da tümü oluştururlar diyordu. Belki bu yaklaşımları n geleneksel dinlerle hiçbir ilişkisi olmadığını söylemek, onun bu alandaki görüşüne bir tutarlılık getirmektedir diye düşünülebilir.

Diderot doğal dinlerin belli bir tarihte ortaya çıkıp belli bir zamanda yok olacaklarını, oysa bunların tümünün temeli olan doğal dinin her zaman varlığını sürdüreceğini savunmaktaydı.

Maddecilik konusundaki görüşleri de aynı gerilimi yansıtmaktadır: Ansiklopedi’de Locke üzerine yazdığı makalede “İngiliz filozofun Tanrı’nın maddeye düşünme özelliği vermesinin olanaksız olmayabileceği biçimindeki sözlerine karşılık olarak, düşüncenin duyarlıktan geliştiği görüşünü savunuyordu. Sonraki yazılarındaysa maddeci yaklaşımına netlik kazandırır: İnsanların ve hayvanların aynı doğada olduklarını bilişsel ve kavrayışsal yetilerindeki farklılıkların sadece değişik fiziksel düzenlenişlerin sonucu olduğunu dile getiriyordu. Ona göre tüm ruhbilimsel fenomenler fizyolojik temellere indirgenebilir. Bu nedenle bireyin özgürlük duygusunun da salt bir yanılsama olduğunu imlemektedir.

Doğanın Yorumu Üzerine adlı çalışmasında matematik biliminin somut olgusallı k ile bir tanışıklık vermeye yeterli olmayacağını, bunun için deneyimsel-deneysel yönteme başvurulmasının gerekli olduğunu vurgulamaktadır. Bu şekilde doğanı n kendisi incelenirse değişebilir ve esnek bir yapıda olduğu ve yeni olanakların zenginliği içinde bir çeşitlilik ve türdeşsizlik özelliği taşıdığı görülebilecektir. Önceki türleri hiç bilmediğimiz gibi şu anda varolanları da hangi türlerin izleyeceğini kim bilebilir ki? Şu halde doğa düzeni durağan bir yapıda değildir; sürekli bir değişim içindedir. Bu nedenle kavramsal şemalarımız ve sınıflandırmalarımız doğanı n sürekli bir yorumu için yeterli değildir. Şu halde düşünme biçimimiz yeni bakı ş açılarına karşı kendini daima açık tutmalıdır.

Diderot, metafizik açıdan maddeciliği savunmakla birlikte etik görüşleri bakımından idealist bir çizgideydi. Etik alanda iyilikseverlik, özveri, hoşgörü, insancıllık gibi değerleri yüceltmektedir. Bu açıdan maddeci yaklaşımlara asla yakınlık göstermemiştir: Helvetius’un tüm ahlaksal güdü ve idealleri örtülü bencillik terimlerinde açıklama girişimine karşı çıkmıştır. Bu açıdan doğal ahlakın değişmez yasaları olduğunu ileri sürmüştür. Maddeciliği ve etik görüşleri arasında bir tutarsızlı k olduğunu söyleyenlere karşı çıkarak, etik idealler ile tinsel bir ruha inanç arasında hiçbir özsel ilişki olmadığını öne sürmüştür. Düşüncenin daha ilkel ruhsal etkinliklerden türemiş olması yüksek ahlaksal ideallerin yadsınmasını gerektirmez. Ona göre düşüncenin duyarlıktan çıktığı ya da geliştiği kuramından hiçbir kötü ahlaksal sonuç doğmaz. “Çünkü insan tam anlamıyla olduğu gibi kalır ve güçlerini yönelttiği iyi ya da kötü amaçlara göre yargılanır, düşüncenin kökensel bir yaratı mı yoksa duyarlığın bir türevi mi olduğuna göre değil” (akt. Copleston, 1995: 49). Diderot Lamarck’ın evrim kuramını öncelemiştir ve evrim hipotezinin insanın ahlaksal ideallerinin geçerliliğini etkilemeyeceği düşüncesindedir. Doğal ahlak yasalarına inanmakla birlikte, onların temelini aklın a priori buyruklarında değil, insan doğasında, yani insanın duygu, tutku ve isteklerinin organik düzenlenişinde buluyordu. Ve doğaya aykırı olduğu için çileci ideale düşmandı. Doğal bir yasa düşüncesini savunmuş olsa bile, bunun empirik bir temel üzerinde yükseldiğini ve tüm insanların ortak mutluluğunu artırmaya yarayan pragmatik bir işlevi olduğunu vurgulama yoluna gidiyordu.

Diderot metafizik açıdan maddeci, etik açıdansa idealistti.

Diderot doğal ahlak yasalarının temelinin aklın a priori buyrukları değil, insan doğası olduğunu savunmaktaydı.