Lügatlar I

Bir dil tabii olarak öğrenilir önce. Dış dünyayla temasımız bize belli bir dil hazinesi kazandırır. Daha sonra dil bir tetkik konusu olur yani şuurlanırız. Kelimeleri tartmak, gerçek değerleriyle bilmek, hangi gramer kaidelerine sahip olduğunu öğrenmek. Lexicologie kelimeler dünyasına açılan kapı, kelimelerin çağlar boyunca geçirdiği farklılıklar, şecereleri, sicilleri. Bir bölümü Lexicographie=Lügat yapma ilmi. Lügatlar dilin sicilleridir, bize her kelimenin değerini, gerçek manasını belirtirler. Gramer belli bir çağda bu kelimelerin ne şekilde tertip edilebileceğini öğretir. Belagat daha çok yazarların bilmesi gereken bir konudur.

Bizde lügatçılık ve sarf-u nahv ihmal edilmiştir. Türkçe’de lügat manasına gelen kamus, lehçe, ferheng kelimenin yabancı karşılıkları: Lexicon, onomasticon, lexique vs. Lügat belli bir dilin kelimelerini kaynaklara kadar çıkararak, semantik inkişafıyla, o dilin yazılı vesikalarına dayanarak, alfabe sırasıyla veren kitaptır. Lexique, bir kitabın (Kitab-ı Mukaddes) veya bir şairin kullandığı kelimelerin bütünüdür. Homeros’un böyle bir lügatı vardır. Onomasticon, birbirine benzeyen ve zıt kelimelerin bir araya getirilmesi. Latince ilk lügat 9.asır. Belli ellerde. Latince ve Yunanca lügatlar 15,16. asırda yazılmaya başlanır, ondan sonra Avrupa dillerinin lügatlari yazılır. 17. Asır: Fransa’da ilk alfabetik lügat, Nicon’un. Fransız Akademisi 1636’da Richelieu tarafından kurulur. Fransız dilinin gramerini ve lügatını yapmak arzusundadırlar. 16. Asırda Fransızca zenginleşir. Yunanca, İtalyanca kelimelerle dolar Fransızca. Pleiade mektebi müessirdir bunda. Fransızca belli bir lehçenin, Ile de France lehçesinin yerleşmesi ile genelleşir. Dile dolan bu kelimeler nasıl zaptu rapta alınacak. Güneş-kral XIV. Louis bütün Fransa’ya şamil bir hükümranlık kurmuştu. Fransa’da her şey inzibat demekti. Dilde de bazı kuralların hakim olması mevzubahisti. Milli bir dil teşkil etmek söz konusuydu. 17. Yüzyılda Malherbes dili disiplin altına sokmuştur. Vaujelat Fransız dilini belli kaidelerin inzibatı altına soktu. Fransa’nın bu ilk lügatı 1694’te çıkarıldı, Akademi tarafından. Furetiere bu yavaş çalışma yüzünden sinirlendi ve akademininkinden önce kendisininkini çıkarttı. Bu yüzden akademiden kovuldu. Kovulan tek üye o.

Akademinin lügatı tam manasıyla alfabetik değildi. Tenkitlere, alaylara maruz kalmıştır. Fakat Fransız zevkine istikamet vermiştir. Akademinin bir otoritesi vardı. 2.Baskı 1718’de, 4.baskı 1802’de. Akademi ihtilal sırasında lağvedildi. D’Alembert çeşitli tashihlerle çıkarttı lügatı: 1798. Fransızcadan Türkçeye lügatların en mükemmeli olan bu lügat, Hançeri tarafından 1842’de Türkçeye çevrilmiştir. 1835’te 6. Baskıyı Villemain hazırlar, önsözü yazar. Son baskı 1928’dir (2 cilt). 6. Baskı büyük önem taşır. Akademinin lügatı Fransız zevk, zeka ve medeniyetinin hürmete şayan kabul ettiği bir müessesedir. 2. Baskı itibaren alfabetikleşir. Furetiere’in lügatı konuşulan dilin sicilidir. 3. Baskı 1714, Hollanda, 4 büyük cilt. İki İsviçreli Protestan tarafından basılmıştır.

Birçok lugatlar yalnız dili tespit etmez, o çağın bilgilerini de kucaklar. Ansiklopedik lugatların 19. asırda en mükemmeli Pierre Larousse ‘unki. Larousse Avrupa’ya bir kütüphane hediye etmiştir. Avrupa okumayı yazmayı o kitaptan öğrenmiştir. Benzetilecek bir kitap yoktur ona, 4 sütun üzerine, 120 satır, 17 cilt.

İnsan bilgilerini kucaklamak isteyen Diderot-d’Alembert’in büyük Fransız ansiklopedisi, burjuvazinin dünya görüşünü tespit eder. Edebiyat-felsefe vs. lügatları. Şeytanlar lügatı, aşk lügatı vs. Her konu bir lügatın içine girmiştir. 19.Asır edebiyat lügatı Vapereau’nun. Tek cilt 2000 sy. Edebiyatla ilgili her şeyi içine alır. Yine Fransa’da Franck’ın Felsefe lügatı. 19. Asır bir lügatlar asrıdır. Dil parçalanmış, belli nüfus kütüklerine raptedilmiştir. Medeni bir dilde birbirinin aynı olan iki kelime bulunmaz. Synonyme lügatları.

Julius Polius belli mefhum aileleri tespit ediyor: Korku, dehşet, ürkme, vs. Akademi lügatınde bu eksikti. Analogique lügatlarda aradığımız kelimeyi nasıl bulacağız? Boissiere sayfanın üstündeki kelimeleri yazar, izahat vermez ancak hangi başlık etrafında bulacağımızı yazar. 1862 İngiltere’de Rogeater kelimeleri belli mefhumlar etrafında toplamıştır. Boissiere onu görmeden kendisininkini yapmıştır.

Bir dilde, iki dilden yapılan lügatlar. Mesela İngilizce lügat alfabetiktir. Endişe kelimesini İngilizcede sarih olarak bilmezsek, Türkçeden İngilizceye lügata bakacağız. Mefhumların tedai ettirdiği kelimeler.

Akademi synonymeleri aydınlık olarak vermez. Akademi lügatında etimolojiler yoktur. Bununla da etimoloji lügatları meşgul olmuştur. İngilizce’de telaffuz mühim, Güney ve Kuzey taraflar farklı. Fransızca kelimelerin telaffuzu da bazen değişir. Demek Fransız ansiklopedisindeki bu hatalar yardımcı lügatlar ile halledilmiştir. Kelimeleri giriş sırasına göre mi, kullanış sırasına göre mi sıralayacağız?

19. Asırdan sonra lügatçı dilde bulunan bütün kelimelerin sırasını yapmak zorundadır. P. Robert’in 6 ciltlik lügatı. Hem alfabetik, hem analojik.


Cemil Meriç, Sosyoloji Notları, İletişim Y.