Asya Hun İmparatorluğu (MÖ 220 – MS 48)


Hükümdarlarından Mete Han zamanında en parlak ve güçlü günlerini yaşayan bu imparatorluk, Teoman tarafından MÖ 220 yılında kurulmuştur. Orta Asya toprakları üzerinde kurulan ilk Türk devleti olması ile bilinen imparatorluk, Türk boylarını ilk kez tek bayrak altında toplamayı başarmıştır. Çin Seddi, bu dönemde Asya Hun İmparatorluğu’nun saldırılarından çekinen Çin toplumu tarafından yapılmıştır. Tüm dünyaya örnek olacak ordu sistemini Mete Han, hükümdarlığı döneminde inşa etmiştir. Milattan sonra 48 yılında ikiye ayrılarak dağılmıştır.
Avrupa Hun Devleti (352 – 486)


Kavimler göçü ile Avrupa topraklarına ulaşan Türkler tarafından kurulan devletin öncülüğünü Balamir Kağan yapmıştır. Avrupa toprakları üzerinde kurulan ilk Türk devleti olması ile bilinir. Atilla döneminde en parlak zamanlarını yaşamış ve yine bu dönemde Bizans vergiye bağlanarak bir ilk gerçekleştirilmiştir. En parlak dönemleri yaşatan Atilla hayatını kaybettikten sonra devlet zayıflamış ve Germenlerin seferleri ile 486 yılında yıkılmıştır.
I. Göktürk Devleti (552 – 630)


Ötüken topraklarında, Bumin Kağan tarafından kurulan devlet ikiye ayrılarak iki ayrı yönetim şeklinde yönetilmiştir. Göktürk devleti, Türk ismi kullanılarak kurulan ilk Türk devleti olması bakımından önemlidir. Türk toplumlarını ikinci kez tek bayrak altında toplayan devlet Göktürk devleti olmuştur. Ticaret için oldukça büyük öneme sahip İpek Yolu için diğer topluluklarla çatışmıştır. Çin baskıları sonucunda zayıflama görülen devlet sonrasında ikiye ayrılmıştır.
Birinci Göktürk devleti Bumin Kağan’ın ölümünden sonra Çin baskısı yüzünden zayıflamış ve ülke doğu-batı olmak üzere ikiye ayrılmıştır. İkiye ayrılan devletin batısını Bumin Kağan’ın kardeşi İstemi Yabgu yönetmiştir. İslamiyetten önceki Türk devletlerinde de ülke doğu ve batı olmak üzere ikili şekilde yönetilirdi. Buna ikili yönetim adı verilmektedir. Doğu Göktürkler 630, Batı Göktürkler 659 yılında Çinliler tarafından yıkılmıştır.
II. Göktürk Devleti (682 – 745)


İkiye ayrılan Göktürk devletine bağlı topluluğun ayaklanmasıyla yeniden kurulan devlettir. Kutluk Kağan önceliğinde kurulan bu devlet, en parlak dönemini Bilge Kağandönemin yaşamıştır. Yazıyı ve kendilerine ait alfabeyi kullanan ilk Türk devletidir. Bu devlet çok önemli kültür miraslarından Orhun Kitabeleri’ni bırakmıştır.
Uygurlar (745 – 840)


Yerleşik hayata geçen ilk Türk topluluğu olarak bilinen Uygur devleti, Kutluk Bilge Kül Kağan tarafından kurulmuştur. Yerleşik hayat süren ilk Türk topluluğu olmaları bakımından ilk mimari eserleri de Uygurlar bırakmıştır. Minyatür ve tezhip sanatı gibi eserler de yine ilk olarak Uygurlar tarafından bırakılmıştır. Mani dinini kabul eden ilk Türk devleti de Uygurlardır.
Kendilerine ait ve yine kendi isimlerinden hareketle isimlendirilmiş Uygur alfabesini kullanmışlardır. Kütüphane kuran ilk Türk devletidir. Modern tarımla uğraşmış ve bunun için su kanalları açmışlardır. Kırgızlar tarafından yapılan saldırılara daha fazla dayanamayarak yıkılmış, Kansu ve Turfan Uygurları olarak ikiye ayrılmıştır. Günümüzde hala Uygur Türkü olup hayatta olan Turfan Uygurları, Çin’de Sincan bölgesinde özerk olarak hayatlarına devam etmektedir.
Diğer Türk Devletleri


Şimdiye kadar saydıklarımız Orta Asya’da kurulan en büyük ve en önemli Türk devletleriydi. Bunların dışında büyüklü küçüklü birçok devlet kurulmuştur. İşte bilinen diğer Türk devletleri ve kısaca özellikleri;
Avarlar (Juan Juanlar, 560 – 805)

İstanbul’u ilk kez kuşatan topluluk olarak bilinir ve güçlü bir devlettirler. Günümüzdeki Macaristan ve Romanya’yı içine alan bir devlettir.
Kırgızlar (840 -1207)

Moğol hakimiyetine girmiş ve Orta Asya topraklarında devlet kuran son Türk topluluğu olmuştur. Günümüzde Manas Destanı olarak bilinen destan Kırgızlardan miras kalmıştır. Manas Destanı, dünyanın en uzun destanı olma özelliğine sahiptir.
Hazarlar (630 – 968)

İslam orduları ile ilk kez karşılaşan ve çarpışan Türk devletidir. Hazarlar değişik dinlere olan hoşgörülü tavırları ile tanınan, her türlü ibadethaneyi bulunduran açık görüşlü bir devlettir. Öyle ki, ülkedeki davalar; 2 Müslüman, 2 Musevi, 2 Hristiyan ve 1 Şamanist olmak üzere 7 üye ile karara bağlanırmış.
Bulgarlar (583 – 665)

Oğuz boylarından ayrılarak kendilerine Balkanlar’da yaşam alanı kurmuşlardır. Hazarların işgalleri sonucunda Tuna ve İtil Bulgarları olarak ikiye ayrılmışlardır.
Karluklar

İslamiyet’i kabul eden ilk Türk boyudur. İlerleyen zamanlarda Karahanlı Devleti’nin de İslamiyet’i kabul etmesinde önemli rol oynamışladır. Ayrıca Talas Savaşı’nda Araplara yaptıkları yardımlarla tanınırlar.
Türgişler (659 – 766)

İlk kez para bastıran Türk devletidir. Müslümanlara karşı direnmiş ve İslamiyet’in Orta Asya’ya yayılmasını büyük oranda engellemişlerdir.
Macarlar

Volga nehri civarında yaşamış olan Macarlar, geçen yıllar içerisinde Slav topluluklarıyla asimile olmuşlardır.
Peçenekler

Orta Asya’dan batıya doğru göç etmişler fakat devlet kurmayı başaramamış bir Türk topluluğudur.
Oğuzlar

24 boydan meydana gelen Oğuzlar, en kalabalık Türk topluluğudur. Selçuklular ve Osmanlılar gibi büyük devletlerinnn kurulmasını sağlamışlardır. Devlet kurma yeteneği en gelişmiş olan Türk boyudur.
Kumanlar (Kıpçaklar)

Ruslarla mücadele eden Kumanlar, daha sonra Karahitayların baskısına dayanamamış ve batıya göç etmişlerdir.
Sibirler (Sabirler)

Bizanslılar ve Sasanilerle mücadele etmişlerdir. Avarların baskısı sonucu Doğu Avrupa’ya göç etmişlerdir.
Akhunlar

Büyük Hun devleti yıkıldıktan sonra, Çin baskısına dayanamayıp Afganistan’ın kuzeyine yerleşmişlerdir.