"Bir testi aldım çarşıdan ucuza;
Gizli gizli neler anlattı bana;
Bir şahdım, dedi; altın kupam vardı;
Şimdi neyim? Testi oldum şaraba." - Ömer Hayyam



Fırınlanarak yapılan kilden eşyalara çömlek , bu işi yapanlara da çömlekçi denilir. Çanak-çömlek yapılan yere Çermik'te kârhana deniliyordu.

Çömlekçi, dikey bir mil üzerinde hızla dönen çarkın/diskin tam ortasına konmuş biçim verilebilir kıvamdaki bir balçık/çamur parçasından çeşitli nesneler yapan zanaatçıdır. Dikey dönen bu çark/disk sayesinde nesneler çok çabuk yapılır. Uzman bir el dahi çarkla bir iki dakika içersinde yapılacak nesneyi çark olmaksızın elle yapılması halinde ancak 2-3 günde yapabilir. Balçıktan yapılan küp, güveç, habene/testi, kâse, saksı ve düdük gibi nesneler kuruduktan sonra kümbet biçiminde yapılmış fırınlarda pişirilir. Sonra da satışa sunulurlar.

Ergani'de çömlekçi atölyesinin olup olmadığını hatırlamadığım gibi duymadım da. Ama Çermik'te dayımoğlu Kamber Süslü'nün çalıştığı çömlekçi atölyesini gezdiğimi hatırlıyorum.

Çömlekçilik çok çok eski bir meslektir.

Bugün Anadolu ve Mezopotamya'da yapılan arkeolojik kazılarda en çok çanak-çömlek buluntularına rastlanılması bundandır. Bilim adamları tarih öncesi dönemleri anlatırken Birinci Neolitik Dönem, Çanak-Çömlekli Dönem ve Çanak-Çömleksiz Dönem olarak ele alıp incelerler. Bilim adamlarına göre, Neolitik Dönemi'nde toprağa bağlılık çok yavaş gerçekleşse de, toprağa yerleşim ve bağlılık insanları yeni keşiflere itmiştir. Birinci Neolitik Dönem 'in başlamasıyla, yani göçebe insan toplulukları yerleşik düzene geçmeye başlayınca, avcılık ve hazır toplayıcılığın yanında yaban hayvanlarını evcileştirme ve yabanî tahılları ekip-biçme de öğrenilmeye başlandı. Sonra taneleri öğütmek için geniş ve ağır taşların kullanıldığı değirmenlerin yapımı, tohumların saklanması için yeni yöntemler geliştirildi. Bu yeni yöntemlerle birlikte ilk çömleklerin yapımına başlandı.

Günümüzden yaklaşık 10 bin yıl önce Hilar Çayönü'nde yaşayanlar Hücre Planlı Yapılar Evresi 'nde taşın yanı sıra topraktan daha fazla yararlanmaya başlamışlar. Sadece yapılarında değil, diğer günlük kullanım araç - gereçlerinde de... Kerpiç çamurundan yapılmış kaba kaplar, kil ' tabakalar ', ev modelleri, küçük kil toplar vs. yapmışlar.

Gordon Childe, insanın çağlar boyunca gelişimini anlattığı Kendini Yaratan İnsan kitabında, çömlek yapım işin başlangıcını şöyle anlatır:

" Büyük çapta çömlek yapımı Neolitik çağda başlamıştır. ...İlk insanlar için nesnenin niteliğindeki değişim, çamur ya da tozun taşa dönüşümü gizsel bir işlem olmalı. Belki de nesne ve değişmezlik konularında derin düşünler esinlenmiştir. Yoğrulabilen, plastik nitelikli kille sert, katı çömlekler nasıl aynı nesne olabilirdi? Ateşe sokulan çömlek girerken ne biçimde çıktığında da o biçimdir, ama rengi değişmiştir ve dokusu bambaşkadır.

Çömlek yapımı demek, az önce sözü edilen kimyasal değişimi bulmak, bu değişime başat olmak ve bunu kullanmak demektir ." (s: 96)

Jacquett Hawkes de, The Atlas of Eariy Man (İlkel İnsanın Atlası) adlı yapıtında çömlekçiliğin ilk kanıtlarının Zağros bölgesindeki M.Ö. 7000'li yıllara ait tabakalardan sağlandığını yazmaktadır.

Mehrdad R. Izady ise, hem Çayönü'nde hem de Ganj Dara'da (Kirmanşah yakınlarında), pişirilmiş çanak çömleğin (pişirilmiş küçük kil heykelciklerle birlikte) ilk kez MÖ. 8. binyılda ortaya çıktığını; dayanıklı ve çok yönlü çanak çömleğin geliştirilmesi ev yaşamında bir devrim yarattığını ve bu teknolojinin diğer toplumlar tarafından da ısrarla aranmaya başlandığını, sonra büyük bir hızla komşu bölgelere yayıldığını ve 1000 yıldan az bir zaman dilimi içinde Ortadoğu'nun her tarafında yaygınlaştığını yazmaktadır. ( Mehrdad R. Izady, Bir El Kitabı KÜRTLER , Doz Yayınları, İstanbul 2004, s: 64. )

Diyarbakır-Ergani Karayolu üzerindeki Ekinciler Köyü'ne yakın büyük bir höyüğün yakınında yer alan Girikihacıyan Höyüğü (Hacılar Tepesi) M.Ö. 6000-5000 yıllarına rastlayan bir erken köy yerleşme yeri olup, yığma duvarları, boyalı çömlekleriyle çömlekli Neolitiğe aittir. Burada Prof. Dr. Halet Çambel yönetiminde, P.C. Watson'ca araştırılan höyükte moloz taş duvar kalıntıları, çakmaktaşı, doğal cam, kemik araçlar ve tek renkli çanak-çömleğin yanı sıra Teli Halaf çanak çömleğine de rastlanmıştır.