Ödemeler bilançosu, belirli bir süre içinde bir ekonominin yerlileri ile yabancılar arasında meydana gelen ekonomik akımlara bağlı değerlerin, transfer ödemelerinin ve rezervlerde meydana gelen değişikliklerin sistematik ve muhasebe kayıtlarına uygun olarak kaydedildiği istatistiki bir tablodur. Ödemeler bilançosu, muhasebe anlamındaki bilanço kavramından farklıdır.

Ödemeler bilançosu ülkenin belirli andaki toplam borç ve alacaklarını değil, ülkenin bir yıl içerisindeki diğer ülkelerle yapmış olduğu ekonomikişlemlerin ne yönde değiştiğini gösterir. Bu açıdan işletmelerdeki

Tablo 12.3. Ödemeler Bilançosu Dengesizliklerini Giderici Politikalar.

İzlenecek Politika Bilançosu Açık Veren Ülke Bilançosu Fazla Veren Ülke

Para Politikası

1. Banka aktiflerinin artmasını 1. Banka aktiflerinin artmasını teşvik önlemek, etmek,

2. Banka aktif değerlerini azaltmak, 2. Banka aktif değerlerini arttırmak,

3. Kısa vadeli faizoranlarını 3. Kısa vadeli faiz oranlarını yükseltmek, düşürmek,

4. Uzun vadeli faiz oranlarını4. Uzun vadeli faiz oranlarını yükseltmek, düşürmek,

Fiyat ve Gelir 1. Fiyatların düşmesini sağlamak, 1. Fiyatlar genel seviyesinin

Politikası yükselmesini önlememek,

2. Fiyatlar genel seviyesini korumak, 2. Fiyatlar genel seviyesinin

yükselmesini önlememek,

3. Ücretlerin düşmesini sağlamak. 3. Ücretlerin yükselmesini sağlamak.

Dış Ticaret 1. Gümrük tarifelerini yükseltmek, 1. Gümrük tarifelerini düşürmek,

Politikası 2. İhracata prim vermek, 2. Primleri kaldırmak,

3. Dış kredileri ihracatı teşvikte 3. Dış kredileri ihracata tahsis

kullanmak, etmemek,

Bütçe 1. Gelir vergilerini yükseltmek, 1. Gelir vergisi oranlarını indirmek,

Politikası 2. Kurumlar vergisini düşürmek, 2. Kurumlar vergisi oranlarını

yükseltmek,

3. Devletin câri harcamalarını 3. Devletin câri harcamalarını

azaltmak, arttırmak,

Devletin Dış 1. Dış yatırımları düşürmek, 1. Dış yatırımları arttırmak,

Harcama, 2. Dışarıya verilen hibeleri azaltmak, 2. Dışarıya verilen hibeleri

Yabancı yükseltmek,

Sermaye ve 3. Dışarıya borç vermeleri kısıtlamak, 3. Dışarıya borç vermeleri arttırmak,

Dış Borç 4. Sermaye çıkışını kontrol etmek, 4. Sermaye çıkışını teşvik etmek,

Politikası 5. Sermaye girişini teşvik etmek, 5. Sermaye girişini kontrol etmek,

Döviz Politikası 1. Döviz kontrolu uygulamak, 1. Döviz kontrolunu kaldırmak,



2 Devalüasyon yapmak 2 Revalüasyon yapmak bilanço yerine, daha çok kâr-zarar tablosuna benzer. Bilanço daima dengede bulunacağı için ödemeler dengesi olarak da adlandırılabilir. Ödemeler bilançosunda üç ana hesap vardır.

Bunlar; câri işlemler hesabı, sermaye hesabı ve resmi rezervler hesabıdır. Bu üç temel hesabın dışında bir de istatistik fark olarak isimlendirilen, hata ve unutmalardan kaynaklanan bir kalem vardır. Ödemeler bilançosuna işlemler iki temel grup altında kaydedilir.

Bunlar, otonom ve denkleştirici nitelik taşır. Otonom kalemler, ödemeler bilançosunu denkleştirme amacı taşımayan ve bir milli ekonominin yerlileri ile yabancıları arasında oluşan ekonomik akımlara bağlı değerlerin bir araya getirdiği kalemlerdir. Denkleştirici kalemler ise, bir ülkenin ödemeler

bilançosunu diğer ülkelerin ödemeler bilançolarına karşı fazla veya açık verdiren diğer bütün kalemler toplamıdır.

Ödemeler bilançosunda dış ticaret dengesi, mal ihracatı ile mal ithalatı arasındaki eşitliktir. Câri işlemler dengesi ise, ihracat ve ithalat dışında kalan döviz gelir ve giderlerini de kapsar. Bu kapsama, navlun ve sigorta gelir ve giderleri, turistik gelir ve giderler, hizmet gelir ve giderleri, dış yatırımlardan sağlanan gelir ve giderler, dış borç faiz ödemeleri girer.


Uygulama açısından ise, üç tip bilanço dengesi vardır. Bunlar; temel denge, net likidite dengesi ve resmi rezervler dengesidir. Türkiye'de ödemeler bilançosu verileri büyük ölçüde döviz kayıtlarına dayanır. Bu kayıtların kaynağı ise, bankalar sistemine kayıtlı bankalar ile T.C.Merkez Bankası'dır.

Bilançoda ABD doları para birimi olarak kullanılmakta, diğer döviz cinslerinden oluşan işlemler de dolara çevrilerek gösterilmektedir. Türkiye'nin ödemeler bilançosunda en önemli denge olan dış ticaret, özellikle son yıllarda büyük miktarda açık vermeye başlamıştır.

Bunda, Ocak 1996'da AB ülkeleri ile gerçekleştirilen Gümrük Birliği'nin de etkisi vardır. Ödemeler bilançosunun dengeye gelmesini klasik iktisatçılar fiyat ve döviz kuru mekanizması ile açıklamışlardır. Fakat klasiklerin savundukları gibi, fiyat ve döviz kurunda meydana gelen değişmeler, mutlaka ödemeler bilançosunda otomatik bir denge sağlamayabilir.

Dış dengenin sağlanması, döviz kuru kadar, ihraç mallarına yönelik dış talep ile ithal mallarına olan ülke talebinin esnekliklerine de bağlıdır.

Esneklikler yaklaşımı, döviz kurlarındaki değişikliğin bilanço dengesini sağlayabilecek ortamı yaratan şartları belirlemektedir. Bu şartlar ise, ilk defa Marshall ve Lerner tarafından formüle edilmiştir. Ödemeler bilançosunun Keynesien gelir mekanizması ile dengeye gelmesi olayını ilk defa Richard Cantillon öne sürmüş fakat kapsamlı açıklamaları J.M.Keynes yapmıştır.

Keynesgil analizin orjinalliği, hiç şüphesiz reel gelir ve istihdamda meydana gelen değişmeleri açık ve net bir şekilde ortaya koymasıdır. Sidney Alexandr ise, döviz kuru değişmelerinin ödemeler bilançosu üzerindeki etkilerini "gelir-massetme" yaklaşımı ile açıklamıştır.

Bu yaklaşımı eleştirenlerden Machlup, ödemeler bilançosunda dengesizlik olan ülkelerin izleyecekleri ekonomi politikalarını bir tablo ile sunmuştur.