Üzerinde yaşamımızı sürdürdüğümüz yer kabuğu, farklı özellikteki kayaçlardan oluşmaktadır. Kayaçlar, bir veya birkaç mineralden oluşan kütlelerdir. Bu kütleler, yer şekillerinin oluşumuna önemli ölçüde etkide bulunmaktadır. Bu etki, kayaçların oluşum şekli ve sertlikleriyle ilgilidir. Örneğin sertliği çok düşük olan talk. kolay aşınırken sertlik derecesi yüksek olan kuvars gibi kayaçlar, aşınmaya karşı dirençlidir. Bu nedenle aşınmaya karşı dirençli olan kayaçlar, arazide genellikle kabartıları oluşturur. Kolay aşınan kayaçlar ise kısa sürede aşınmaktadır. Buna göre ayaçların özelliği bir bölgede oluşacak yer şekillerini önemli ölçüde etkilemektedir. Kayaçlar oluşumuna göre üç gruba ayrılmaktadır:
  • Püskürük kayaçlar
  • İç püskürük kayaçlar
  • Dış püskürük kayaçlar

1. Püskürük Kayaçlar
Yerkürenin ilk oluştuğu dönemde yavaş yavaş soğumuş, bu soğuma sırasında bir kabuk oluşmuştur. Bu kabuk yeryüzünün ilk kayaçların meydana getirmiştir. Bu nedenle yerkabuğu oluşurken önce yüzeyi püskürük kayaçlar kaplamıştır. Sonraki süreçte de peskürük kayaçların oluşumu devam etmiştir. Püskürük kayaçlar oluşumuna göre ikiye ayrılır:
  • a. İç püskürük kayaçlar
  • b. Dış püskürük kayaçlar

a. iç Püskürük Kayaçlar
Magma, yeryüzüne doğru yükselirken bazen üstteki katmanları aşamadığından yeryüzüne ulaşamaz; yeryüzüne yakın yerlerde yavaş yavaş soğuyarak katılaşır. Bu tür kayaçlara iç püskürük kayaçlar denir. iç püskürük kayaçlar yavaş soğudukları için iri kristalli olur. Granit, siyenit, diyorit ve gabro bu tür kayaçların başlıcalarıdır.İç püskürük kayaçlar, üzerlerindeki katmanlar aşınınca yeryüzüne çıkar. Sertlik dereceleri yüksek olduğundan iç püskürük kayaçların çevresindeki materyaller aşınınca bu kayaçlar kabartı olarak ortaya çıkar. Bu tür şekillerin tipik örneklerinden biri, granitin çevresindeki materyallerin aşınmasıyla ortaya çıkan ve tor topoğrafyası olarak adlandırılan kabartılardır.Magma bazen tabakaların arasına sızarak katılaşır. Örneğin tabakaların arasına yatay yönde sızarak katılaşan kayaçlar sill. bir baca gibi yukarı yükselirken katılaşanlar dayk, tabakaların arasına bir mantar gibi soğuyarak katılaşanlar lakolit kütlesel olarak yukarı yükselenler batolit olarak adlandırılır.
b. Dış Püskürük Kayaçlar
Magmadaki materyallerin faylar boyunca yeryüzüne çıkarak katılaşmasıyla oluşan kayaçlara dış püskürük kayaçlar denir. Bu tür kayaçların başlıcaları bazalt, andezit, tüf ve obsidyendir. Volkanik dağlar, bu tür kayaçlardan oluşmaktadır. Örneğin Etna (İtalya), Klimanjaro (Tanzanya), Fujiyama (Japonya) ve Ağrı Dağı dış püskürük kayaçlardan oluşmaktadır.Volkanik patlama bazen deniz tabanlarında gerçekleşir. Bu durumda çıkan lavlar üst üste birikerek bazen deniz yüzeyine çıkmakta ve adalar oluşturmaktadır. Örneğin Hawai ve Galapagos adaları bu şekilde oluşmuştur.Volkanik patlama sonucu çıkan olaylar, bazen yüzlerce km2lik alana yayılmakta, denizleri ve çukurlukları doldurmaktadır. Hawai gibi adaların bir kısmı bu şekilde oluşmuştur. Yeryüzünde bu tür lav düzlükleri çoktur. Bu düzlükler, bazen akarsular tarafından aşındırılır ve lav platolarına dönüşür.Volkanik patlama sırasında bazen gökyüzüne savrulan küller yeryüzüne düşerek belirli alanlarda kalın tüf katmanlarını oluşturur. Bu tüflerden oluşan yamaçlarda bitki örtüsü cılız ise tüflerin selinti sular tarafından aşındırılmasıyla kırgıbayırlar meydana gelmektedir. Kırgıbayır yamaçlarda aşınmayla meydana gelen yarıntılardır.
Tüflerin arasında yer yer sert kayaçlar varsa bu kayaçlar, alttaki yapının aşınmasını geciktirir. Selinti suları, sert kayanın çevresindeki materyalleri taşıyınca sert kaya ve altındaki yapı kule biçiminde ortaya çıkar. Bu tür yer şekillerine peribacası denir. Peribacalarının tipik örneklerine Ürgüp, Nevşehir ve Uşak çevresinde rastlanmaktadır.
2. Tortul Kayaçlar
Yeryüzünde yaygın olan tortu! kayaçlar, dış güçlerin etkisiyle oluşmaktadır. Bunlar da oluşumlarına göre fiziksel, kimyasal ve organik tortullar olmak üzere üç gruba ayrılır.
a. Fiziksel Tortul Kayaçlar
Yeryüzündeki kayaçlar, dış güçler tarafından aşındırılır. Ortaya çıkan parçalar su, rüzgar ve buzullar tarafından taşınarak belirli alanlarda biriktirilir. Bu materyallerin doğal bir çimentoyla birleşmesi sonucunda fiziksel tortul kayaçlar oluşmaktadır. Bu kayaçları oluşturan parçacıklar, gözle ayırt edilebilecek durumdadır. Gre (Kumtaşı), konglomera (çakıltaşı), şist (kiltaşı) ve breş (moloztaşı) bu tür kayaçların başlıcalarıdır. Fiziksel tortul kayaçlar, aşınmaya karşı fazla dirençli değildir. Bu tür kayaçlara daha çok eski göl ve deniz tabanı ile akarsu havzalarında rastlanır.
b. Kimyasal Tortul Kayaçlar
Deniz ve göllerde sürekli buharlaşma gerçekleşmektedir. Bu buharlaşma sonucunda su içindeki materyaller tabana çökelmektedir. Bu çökelmeler, zamanla üst üste birikerek kalın katmanlar oluşturur. Bu tür kayaçlara kimyasal tortu! kayaç denir. Deniz tabanının yükselmesi ya da göllerin kuruması sonucunda bu tür kayaçlara karalarda da rastlanmaktadır. Kalker (kireç taşı), jips (alçı taşı) ve kaya tuzu bu tür kayaçların başlıcalarıdır. Kimyasal tortul kayaçlar, suda kolay çözünmektedir. Bu tür kayaçların çözünmesiyle oluşan şekillere karstik şekiller denir. Lapya, dolin, uvala, polye, obruk ve yer altı mağarası çözünmeyle oluşan şekillerin başlıcalarıdır. Suda çözünmüş halde bulunan materyallerin belirli alanlarda üst üste birikmesiyle oluşan travertenler de karstik şekillerdendir.
c. Organik Tortul Kayaçlar
Bazı bitki ve hayvanlara ait kalıntıların belirli alanlarda üst üste birikerek taşlaşmasıyla meydana gelen kayaçlardır. Kömür, tebeşir ve mercankaya bu tür kayaçların başlıcalarıdır. Kömür, bitki kalıntılarının taşlaşmasıyla oluşmuştur. Tebeşir, deniz canlılarının fosilleridir. Mercankayaların oluşumu, günümüzde de devam etmektedir. Bunlar, mercan adı verilen deniz canlılarının kabuklarının üst üste birikmesiyle oluşur. Bazen bu birikintiler deniz yüzeyine kadar çıkarak atol adı verilen mercan adalarını oluşturur.
3. Başkalaşım Kayaçlar
Başkalaşım kayaçlar, tortul ve püskürük kayaçların değişmesi sonucu oluşur. Bu değişime neden olan başlıca etmenler sıcaklık ve basınçtır. Başkalaşım kayaçlar, çoğunlukla yer kabuğunun derinliklerinde oluşur. Üstteki katmanların basıncı ve derinlerdeki sıcaklığın etkisiyle kayaçların özellikleri değişmektedir. Yer kabuğunun hareketi sonucu gerçekleşen basınç ve sıcaklık koşulları da bu tür kayaçların oluşmasına neden olur. Başkalaşım kayaçların sertlik derecesi yüksektir ve bu kayaçlar, aşınmaya karşı dirençlidir, Kalkerin başkalaşmasıyla oluşan mermer, kum taşının başkalaşmasıyla oluşan kuvarsit, granitin başkalaşmasıyla oluşan gnays ve kömürün başkalaşmasıyla oluşan elmas bu tür kayaçların başlı çalarıdır.
4. Kayaç Döngüsü
Yeryüzündeki kayaçlar, bir döngü halindedir. Başkalaşım ve tortul kayaçlar, zamanla ufalanarak küçük parçacıklara dönüşür. Bu parçacıkların zamanla birleşmesiyle tortul kayaçlar meydana gelir. Tortul ve püskürük kayaçlar, sıcaklık ve basıncın etkisiyle özelliğini yitirip başkalaşım kayaçlara dönüşebilmektedir. Başkalaşım ve tortul kayaçlar ise bazı yerlerde magmaya inerek burada erimekte, tekrar yeryüzüne çıkarak püskürük kayaçlara dönüşebilmektedir.