Konu: Divan şairi bâkî

1526'da İstanbul’da doğdu. 1600'de İstanbul'da öldü. Osmanlı Divan Edebiyatı'nda şiire biçim ve içerik açısından birçok yenilik getiren ve yaşarken "Sultanü'ş Şuârâ" (şairler sultanı) unvanını alan şairidir. Asıl adı Mahmud Abdülbaki'dir. Fatih Camii müezzinlerinden Mehmed Efendi'nin oğludur. Çocukluğunda bir süre esnaf yanında çıraklık yaptı. Güçlü okuma isteği sonucu medreseye girdi. Zamanının ünlü müderrislerinden Karamanlı Ahmed ve Mehmed efendilerden ders aldı. Birçok ünlü edebiyatçı ile tanıştı. Hocası Mehmed Efendi için yazdığı "Sümbül Kasidesi" ününü artırdı. Dönemin ünlü şairlerinden Zâtî’nin dikkatini çekti. 18-19 yaşlarında ünlü bir şair oldu. Süleymaniye Medresesi'nde Ahmed Şemseddin Efendi'nin derslerine devam etti. 1955'te Nahçıvan seferinden dönen Kanuni Sultan Süleyman'a sunduğu kasideyle saray çevrelerine girmeyi başardı. Kadılık göreviyle Halep'e gönderilen hocası Ahmed Şemseddin Efendi ile Halep'e gitti. 1560'ta İstanbul'a dönüşünde Şeyhülislam Ebussuud Efendi ile tanıştı. Kanuni Sultan Süleyman'ın ölümü üzerine düyduğu üzüntüyü "Kanuni Mersiyesi" ile dile getirdi. II. Selim döneminde Sadrazam Sokullu Mehmed Paşa'nın korumasına girdi. Saray toplantılarına çağrılmaya başlandı. III. Murad döneminde de yerini korudu. Süleymaniye Müderrisi oldu. Düşmanlarının bir oyunu ile bir süre gözden düştü. Edirne'ye sürüldü. Medine ve Mekke kadılıkları yaptı. 1581'de İstanbul'a döndü. 1584'te İstanbul Kadısı oldu. 1591'de Rumeli Kazaskerliği görevine getirildi. Şeyhülislam olmak istiyordu ama bu görevi elde edemeden yaşamını yitirdi.


Zevke ve eğlenceye düşkün, neşeli, hoş sohbet ve hırslı bir kişiliği vardı. Nükteci ve dedikoducu yapısı yüzünden zaman zaman döneminin önde gelenlerini darıltıp zor durumlara da düştü. Hicviyeleri ile ünlüdür. Özel yaşamındaki özgürlüğüne ve sınırsızlığına rağmen kadılık görevlerinde adalete düşkünlüğü ile dikkat çekti. Mesnevi yazmadı. Başarılı kasideleri de olmasına rağmen gazel şairi olarak tanınır.


Dünyanın geçiciliğinden yakınan, okurları aşk ve şarabın tadını çıkarmaya çağıran gazelleriyle ünlendi. Şiirlerinde tasavvufi değil, dünyevi aşka önem verdi. Mersiye, methiye ve fahriyelerinde içten ve abartısız bir anlatım kullandı. Edebiyatta geleneklere bağlı kaldı ama şiir diline yeni bir düzen ve akıcılık getirdi. Nazım tekniğini geliştirdi, birçok büyük şairin "kaçınılmaz" olarak gördüğü nazım kusurlarından kurtulmayı bildi. Çağdaşı şairlere göre daha sade ve anlaşılır bir dil seçti. Biçim açısından kusursuz şiirleri, duygu ve anlam bakımından Fuzûlî'ninkiler kadar derin, Nevî'ninkiler kadar içten bulunmaz. Eserleri, 16. yüzyıl Osmanlı toplumunun beğenisine uygun, sanat incelikleri ve hayal güzellikleri ile doludur. Duru ve temiz bir İstanbul lehçesinin yanısıra şiirlerinde halk deyimleri ve söyleyişleri de kullandı.


Kanuni'nin ölümüyle şair Baki , en büyük desteğini, velinimetini kaybetmiştir. Şair, bir medrese odasına kapanarak duyduğu acıyı bir mersiye ile dile getirir.Mersiye, bilindiği gibi Divan Edebiyatı'nın ölüm acısını, ıstırabını dile getiren şiirleridir.Muhteşem Süleyman'ın inanılmaz ölümü karşısında bütün varlıkları ağlar görmek isteyen şair, duygularını gözyaşları ile şöyle ifade eder:


Olsun gamunda bencileyin zar u bi-karar
Afakı gezsün ağlayarak ebr-i nevbahar

Tutsun cihanı nale-i mürgan subh-dem
Güller yolunsun ah u figan eylesün hezar


Sümbüllerini matem edüp çözsün ağlasun
Damane döksün eşk-i firavanı kühsar
........................


Gül hasretünle yollara tutsun kulağını
Nergis gibi kıyamete kadar çeksin intizar


Deryalar etse alemi çeşm-i güher-feşan
Gelmez vücuda sencileyin dürr-i şah-var


Ey dil bu demde sensin bana olan hem-nefes
Gel nay gibi inleyelüm bari zar zar


Aheng-i ah u naleleri edelüp bülend
Ashab-ı derdi cuşa getürsün bu heft bend

Başı Nef'i kadar derde girmese bile Baki de dilini tutamayan şairlerdendir. Zaten kaside ile hicviye daima beraber yürüyen nazımlardır.Ancak Baki'nin Nef'i'den farkı kendisine zarar vereceği ne inandığı kimseleri hicv etmemesidir.O ancak arkadaşlarını , kendi seviyesindeki kişileri hicveder.Bu konu ile ilgili bir hikaye şöyledir .


Baki bir gün tayin olunduğu vazifeye giderken Edirne'ye uğrar.Orada eski okul arkadaşı olan Edirneli Emri ve arkadaşları tarafından Edirne bağlarına ziyafete çağırılır. Kendisine " Edirnemizi nasıl buldunuz ? " diye sorarlar. "Doğrusu Cennet gibi yer , fakat içinde adem yok." diyerek hepsini gücendirir.


Bunun üzerine başta Emri olmak üzere o mecliste bulunan şairler , Baki'yi hicv etmişlerdir.


Tuti Hanım , Kanuni Sultan Süleyman'ın haremindeki cariyelerden biridir. Bir gün bir boğaz gezintisine çıkılacağı sırada saraydan kayığa binerken birden ayağı kayar , sendeler , düşecek gibi olur. Baki hemen yetişir ,güzel cariyeyi ayağa kaldırır. Baki'nin bu hareketi , yardımı bir müddet sonra sarayda bir dedikodunun çıkmasına sebeb olur. Güya Tuti Hanım , Baki'nin ilgisini çekebilmek için böyle bir " kaza" geçirmiştir.Yine bir rivayete göre de güzel ve kültürlü cariye şiirler yazıyor ve şiirlerini Baki'ye gönderip düzeltmesini istiyordur. Aralarında bir gizli gönül ilişkisi vardır.Saray bu dedikodularla çalkalanırken elbette olanlardan padişahın da haberi olur. Söylenilenlerin ne kadarının doğru, ne kadarının yakıştırma olduğu bilinmez ama çok sevdiği ve takdir ettiği bir şair olan Baki'yi, padişah , güzel cariyesini armağan ederek mükafatlandırır.


Baki ,Tuti Hanım için şu mısraları yazmıştır:


Giryan ol Leyli-veş n'ola sahraya salsa Baki'yi
Mecnun'un ab-ı çeşmine hak-i beyaban teşnedir


giryan:Ağlayan
Leyli-veş:Leyla gibi
ab-ı çeşm:Gözyaşı
hak-i beyaban:Çöl toprağı, kum
teşne:Susamış


Baki'ye patavatsızlıklarından dolayı kızan arkadaşları hicivlerinde bir çok kereler bu evliliği malzeme olarak kullanmışlardır.


Baki çirkince bir adammış.Bundan dolayı arkadaşları "Karga Baki " derlermiş. Hanımının adı da Tuti (papağan) olunca çokça mizahi rivayetler çıkmış ortaya . Bir rivayete göre şair ile hanımı arasında geçimsizlik meydana gelmiş, sormuşlar "Tuti Hanım ne alemde ? "diye. Baki cevaben " Birader , Tuti ,Tuti diye şunu uçurup durmayınız !O da benim gibi karganın biri !" demiştir. Arkadaşları Baki'nin bu sözlerini vesile tutarak hicviyeler yazmışlardır.


"Ne garip bir tesadüf Tuti (papağan) ile kargayı hemser (arkadaş) eylemişler de yine şikayeti karga etmektedir."


Divanı Kanuni Sultan Süleyman döneminde hazırlandı. Ama bu divan bütün şiirlerini kapsamaz. Başında manacaat ve na't bulunmayan divanında 27 kaside, 2 terkib-i bend, 1 terci-i bend, 7 tahmis, 619 gazel, 24 kıta, bir tarih ve 38 müfred yer alır. Çevirileri ve dinsel konularda eserleri de vardır.

KASİDE-İ BAHÂRRİYE-KASİDEİ RÂ’İYYE Der-sıfat-ı bahâr ve Midhat-i Alî Paşa-ya kâmkâr Rûh-bahş oldı Mesîhâ-sıfat enfâs-ı bahâr Matla bölümü Açdılar dîdelerin hâb-ı ademden ezhâr Taze cân buldı cihân erdi nebâtâta hayât Ellerinde harekât eyleseler serv ü cenâr Döşedi yine cemen nat-ı zümrüddün-fâmın Şîm-i hâm olmış iken ferş-i harîm-i gulzâr Yine ferrâş-ı sabâ sahn-ı ribât-ı çemene Geldi bir kâfile kondurdı yüki cümle bahâr Leşker-i ebr çemen mülkine akın saldı Turma yağınada meger niteki bagi Tatar Farkına bir nice per takınur altun telli Hayl-i ezhâra meger zanbak olupdur serdâr Dikdi leşgergeh-i ezhâra sanavber tugın Haymeler kurdı yine sahn-ı çemende eşcâr Nesib veya teşbib bölümü Döşedi mihr-i felek yolları dîbâlar ile Etdi teşrif çemen mülkini sultân-ı bahâr Subhdem velvele-i nevbet-i şâhi mi degül Savt-ı murgân-ı hoş-elhân u sadâ-yı kûhsâr Çemen etfalinün uyhuların uçurdı yine Subhdem gulgule-i fâhte gülbânk-i hezâr Dâye-i ebr yine goncelerün şebnemden Başına akça dizer nite ki eafâl-ı sıgâr Mevsim-i rezm degüldür dem-i bezm erdi deyu Sûsenün hançerini tutdı serâpâ jengâr Semenün sîne-i sîmînin açup bâd-ı seher Çözdi gülşende gülün tügmelerin nâhun-ı hâr Pîrehen berg-i semen gûy-ı girîbân şebnem Gülsitân oldı bugün bir sanem-i lâle-i zâr Zib ü fer virmek içün rûy-ı arûs-ı çemene Yâsemen şâne sâbâ mâşita âb ayinedâr Dürr ü yâkût ile bir nahl-i murassâ sandum Ergavân üzre dökülmüş katarât-ı emtâr Şişe-i çarhda gör bunca murassâ nahli Nice ârâste kılmış anı sun’-ı Cebbâr Berg-i ezhârı hevâ şöyle çıkardı feleğe Pür kevâkib görünür günbed-i çerh-ı devvâr Dem-i İsâ dirilur bûy-ı buhûr-ı Meryem Açdı zanbak yed-i beyzâyı kef-i Mûsâ-vâr Zanbakun goncasıdur bâğa gümüş bâzûbend Za’ferân ile yazılmış ana hatt-ı tûmâr Cam-ı zerrîni tolu bâde-i gülreng almış Gül-i ra’nâ seherî kılmak içün def-i humâr Dehen-i gonca-i ter dürlü letâ’if söyler Gülüp açılsa aceb mi gül-i rengîn-ruhsâr Güher-i fursatı aldırma sakın devr-i felek Sîm ü zerle gözini boyamasun nergis-vâr Câm-ı mey katreleri sübha-ı mercân olsun Gelünüz zerk u riyâdan edelüm istiğfâr Lâle sahrâyı bugün kân-ı Bedaşân etdi Jâle gülzâra nisâr eyledi dürr-i şehvâr Girizgah bölümü Dâmenin dürr ü cevâhirle pür etdi gül-i ter Ki ede hâk-i der-i hazret-i Paşaya nisâr Sahib-i tîg ü kalem mâlik-i câm u hâtem Âsaf-ı Cem-azamet dâver-i Cemşîd-vekâr Âsmân-pâye hümâ-sâye Ali Paşa kim Eremez tâk-ı celâline kemend-i efkâr Şâh-ı gül neşv ü nemâ bulsa nem-i lutfından Ola her gonca-i ter bülbül-i şirîn-güftâr Âb u gil müşgi ü gülâb ola çemen sathında Bûy-ı hulkıyla güzâr etse nesîm-i eshâr Tab’ı vakkâdın enger âteş-i rahşân görse Kızara ahker-i sûzân nitekim dâne-i nâr Güneşi keff-i zer efşânına benzer der idüm Almasa mâha atâ eyledüngin âhır-ı kâr Şöyledür keff-i güher-pâşı yemin etmek olur Ki atâsından erer bahre gınâ kâne yesâr Medhiyye (maksat veya maksût) bölümü Manzar-ı kasr-ı sa’âdetden anun re-yi gibi Rûy göstermedi bir şâhid-i hurrem-dîdâr Bâğ-i cihânda nihâl-i kereminden derilür Lutf-ı bî-minneti meyvelerinden her bâr Manzar-ı himmetinün kungure-i rif’atine Eremez sarsar-ı tufân-ı fenâ birle gubâr Eşiği hâki imiş yüz sürecek hayf deyu Taşaantaşa urur başını şimdi enhâr Serverâ cânı mı var devletün eyyâmunda Sünbülün turrasına el uzada şâh-ı çenâr Eylemez kimse bugün kimse elinden nâle Bezm-i işretde meger mutrib elinden evtâr Şer’a uymaz nidelüm nâle vü zâr eyler ise Gerçi kânûna uyar zemzeme-i mûsîkâr Geşt ederken çemen-i medh ü senârı hâtır Layih oldı dile nâgâh bu şi’r-i hemvâr Tegazzül bölümü Gül gibi gülşene kılmaz nola arz-ı dîdâr Hayli döküldi saçıldı yolına fasl-ı bahâr Reşk-i dendânun ile hançere düşdi lâle Berg-i sûsende gören etdi sanur anı karâr Geçemez çenber-i gîsûy-ı girih-gîründen Gerçi ki za’f ile bir kıla kalupdur dil-i zâr Turralar mülket-i Çin nâfe-i müşgîn ol hâl Gözün âhû-yı Huten gamzeleründür Tatar Dil-i mecrûha şifâ-bahş ruh u la’lündür Gülbeşekkerle bulur kuvvet-ı tab’ı bîmâr Değme bir gevheri kirpüğüne salındıramaz Göreli la’l-i revân-bahşunı çeşm-i hûnbâr Bu bölüm "taç beyit" Koma Bâkî kulunı cur’a sıfat ayakda Dest-gîr ol ana ey dâver-i alî-mikdâr Bâğ-ı medhünde olur cümleye gâlip tenhâ Bahs içün gelse eğer bülbül-i hôş-nağme hezâr Fahriyye bölümü Puhtedür gayrılar eş’arı meger puhte piyâz Hâm anberdür eger hâm ise de bu eş’âr Hâm var ise eger micmere-i nazmunda Dâmen-i lutfun anı setr ede ey fahr-ı kibâr Bahr-ı eş’âra yeter urdı sutûr emvâcın Demidür k’ide du’â dürlerini zîb-i kenâr Kasidenin duası Lâlelerle bezene nitekim deşt ü sahrâ Nitekim güller ile zeyn olan dest ü destâr Nitekim lâlelerle şebnem ola üftâde Güllere âşık-ı şeydâ geçine bülbül-i zâr Makta bölümü Gül gibi hurrem u handân ola rûy-ı bahtun Sâgar-ı ayşun ola lale-sifat cevherdâr

GAZEL Nedür bu handeler bu işveler bu nâz u istiğnâ Nedür bu cilveler bu şîveler bu kâmet-i bâlâ Nedür bu pîç pîç ü çîn çîn ü hâm-be-hâm kâkül Nedür bu turralar bu halka halka zülf-i müşg-âsâ Nedür bu ârız u hadd ü nedür bu çeşm ü ebrûlar Nedür bu hâl-i Hindûlar nedür bu habbetü’s-sevdâ Miyânun rişte-i cân mı gümiş âyine mi sînen Binâgûşunla mengûşun gül ile jâledür gûyâ Vefâ ummaz cefâdan yüz çevürmez Bâki âşıkdur Niyâz itmek ana cânâ yaraşur sana istiğnâ GAZEL Bir lebî gonca yüzü gülzâr dersen işte sen Hâr-ı gâmda andelib-i zâr dersen işte ben Lebleri mül saçları sünbül yanağı berk-î gül Bir semenber serv-î hoşreftâr dersen işte sen Payîne yüzler sürer her serv-î dil-cuyûn revan Su gibi bir âşık-ı didar dersen işte ben Zülfü sahir turrası tarrar şûh-ı şivekâr Çeşmi cadü gamzesi mekkâr dersen işte sen Firkatinde teşne leb hatır perişan haste dîl Künc-i gamdâ bi-kes ü bi-mâr dersen işte ben Gözleri sabr u selamet ülkesini tarac eden Bir amansız gamzesi Tatar dersen işte sen Bakîya Ferhad ile Mecnun-î şeydadan bedel Âşık-ı bi-sabr ü dil kim var dersen işte ben GAZEL Hattım hîsabın bil dedin gavgalara saldın beni Zülfüm hayalin kıl dedin sevdalara saldın beni Geh ebr veş giryan edip geh bâd veş püyân edip Mecnun-ı sergerdan edip sahralara saldın beni Vaslım dilersin çün dedin lûtf edeyin olsun dedin Yârın dedin birgün dedin ferdâlara saldın beni Yusuf gibi izzette sen Yakub veş mihnette ben Dîl sakin-î beytül hâzen tenhalara saldın beni Bakî sıfat verdin elem ettin gözüm yaşını yem Kıldın gârik-î bahr-î gâm deryalara saldın beni GAZEL Dil derd-i aşk-ı yâr ile bezm-i belâdedir Kad çeng ü nâle nây ü ciğer hûnu bâdedir Ten hâk-i rehde dîde zülal-i visâlde Cân âteş-i firaakda hâtır hevâdedir Koçmak nasîb olur mu miyânın kemer gibi Cânâ nite ki hançer-i hicrân aradedir Ferzâne-i cihânsın o ruhlerle sen bugün Şâhân-ı hüsn atın önünce piyâdedir Men’eyleme yanınca sürünsün ko sâye vâr Bâkî kulun da pâdişehim bir fütâdedir TERKÎB-İ BEND’DEN Mersiye-i Hazret-i Süleymân Hân aleyhi’r-rahmetü ve’l-gufrân (Birinci bend) Ey pây-bend-i dâm-geh-i kayd-ı nâm ü neng Tâ key hevâ/yi meşgale-i dehr-i bî-direng An ol günü ki âhir olub nev-bahâr-ı ömr Berg-i hazana dönse gerek ruy-ı lale-reng Âhir mekânının olsa gerek cür’a gibi hâk Devrân elinde irse gerek câm-ı ayşa seng İnsân odur ki âyine veş kalbi sâf ola Sînende n’eyler âdem isen kîne-i peleng İbret gözünde niceye dek gaflet uyhusu Yetmez mi sana vâkıa-i şâh-ı şîr-çeng Ol şeh-süvâr-ı mülk-i saâdet ki rahşına Cevlân deminde arsa-i âlem gelürdi teng Baş eğdi âb-ı tîğına küffâr-ı Engerüs Şemşîri gevherini pesend eyledi Freng Yüz yire kodu lûtf ile gül-berg-i ter gibi Sanduka saldı hâzin-i devrân güher gibi (İkinci bend) Hakka ki zîb ü ziynet-i ikbâl ü câh idi Şâh-ı Skender-efser ü Dârâ-sipâh idi Gerdûn ayağı tozuna eylerdi ser-fürû Dünyâya hâk-ı bâr-gehi secde-gâh idi Kem-ter gedâyı az atâsı kılurdu bây Bir lûtfu çok mürevveti çok pâd-şâh idi Hâk-ı cenâb-ı Hazreti der-gâh-ı devleti Fuzl u belâgat ehline ümmîd-gâh idi Hükm-i kazâya virdi rızâyı egerçi kim Şâh-ı kazâ-tüvân ü kader-dest-gâh idi Gerdûn-ı dûna zâr ü zebûn oldu sanmanuz Maksûdu terk-i câh ile kurb-ı İlâh idi Cân ü cihânı gözlerimiz görmese n’ola Rûşen cemâli âleme hurşîd ü mâh idi Hurşîde baksa gözleri halkın dolagelür Zîrâ görünce hâtıra ol meh-likaa gelür (Beşinci bend) Gün doğdu şâh-ı âlem uyanmaz mı hâbdan Kılmaz mı cilve hayme-i gerdûn-cenâbdan Yollarda kaldı gözlerimüz gelmedi haber Hâk-i cenâb-ı südde-i devlet-meâbdan Reng-i izârı gitdi yatur kendü huşk-leb Şol gül gibi ki ayru düşübdür gül-âbdan Gâhî hicâb-ı ebre girer Husrevâ felek Yâd eyledikçe lütfunu terler hicâbdan Tıfl-ı şirişki yerlere girsün duâm odur Her kim gamından ağlamaya şeyh u şâbdan Yansun yakılsun âteş-i hecrinle âftâb Derdinle kara çullara girsün sehâbdan Yâd eylesün hünerlerüni kanlar ağlasun Tîğın boyunca kara batsun kırâbdan Derd ü gamınla çâk-i girîban idüb kalem Pirâhenini pâralesün gussadan âlem (Altıncı bend) Tîgın içürdü düşmene zahm-ı zebânları Bahsetmez oldu kimse kesildi lisânları Gördü nihâl-i serv-i ser-efrâz-ı nizeni Ser-keşlik adın anmadı bir daha bânları Her kande bassa pây-semendin nisâr içün Hânlar yolunda cümle revân etdi kanları Deşt-i fenâda murg-ı hevâ durmayub döner Tîgın Hudâ yolunda sebîl itdi cânları Şemşîr gibi rûy-ı zemine taraf taraf Saldın demür kuşaklı cihân pehlevânları Aldun hezâr büt-kedeyi mescid eyledin Nâkuus yerlerinde okutdun ezânları Âhir çalındı kûs-ı rahîl itdin irtihâl Evvel konağın oldu cinân bûstânları Minnet Hudâya iki cihânda kılub saîd Nâm-ı şerîfin eyledi hem gaazi hem şehîd