Konu: Divan şairi fûzulî

Araştırmalara göre büyük Türk şairi Fuzuli, hem Safeviler, hem de Osmanlıların egemenlikleri devrinde Irak'ta yaşamıştır. Asıl adı Mehmet'tir. Şair, dünyaya ehemmiyet vermeyen, Allah'ın büyüklüğü karşısında ne kadar küçük olduğunu bilen bir kişi olarak Fuzuli mahlasını kullanmıştır.


16. yüzyıl Divan şiirinin , Türk Edebiyatı'nın tartışmasız en büyük şairidir.Divan şiirinin bütün kurallarını, söz sanatlarını büyük ustalıkla ortaya koymuştur. Şiirlerini Azeri şivesi ile söyleyen şair derin hassasiyeti ile gazellerine diğer şairlerinde bulunmayan bir özellik verir. Kuvvetli bir lirizme sahip olan şair, tasavvufi hayatla da yakından ilgilidir. Dert, elem, hüzün, bağlılık, samimilik gibi vasıflarla tezahür eden aşktan hiç bir zaman kurtulmayı istemez.


"Aşk derdiyle hoşem el çek ilacımdan tabib" diyen Fuzuli, bir başka şiirinde


Aşk derdinin devası kabil-i derman değil
Terk-i can derler bu derdin muteber dermanına


diyerek sevgiliye kavuşmak gibi bir derdinin olmadığını belirtir. O, aşka aşıktır.

Bende Mecnun'dan füzun aşıklık istidadı var
Aşık-ı sadık menem Mecnun'un ancak adı var


diyerek gerçek Mecnun'un kendisi olduğunu vurgular.


Fuzuli, eşsiz sanatı ve yüksek şahsiyeti ile çağdaşları üzerinde olduğu gibi , kendisinden sonra gelen hemen bütün Türk şairleri üzerinde de tesir icra etmiş en büyük şairimizdir.


Fuzuli'nin hayatı çok iyi bilinmemekle beraber bir çok yazarlardan bu çok bilgili ve derin şairin yoksulluk içinde yaşadığı anlaşılmaktadır. Fuzuli'nin hayatındaki yoksulluğu ve bunun şairin ruhundaki acı izlerini ortaya koyan eseri "Şikayetname"sidir.


Padişah fermanıyla Fuzuli'ye vakıfların gelirinden dokuz akçelik bir maaş bağlanır. Fakat vakıf görevlileri bu parayı şaire ödemezler. Fuzuli, elindeki padişah emriyle vakıf yöneticilerini yanına çıkar. Görür ki herkes kendi derdinde. Ortalık karma karışık. Kimse şairle ilgilenmez. Şair durumu "Selam verdim, rüşvet değildir deyu almadılar / Karırı gösterdim, yararsızdur deyu bakmadılar" diyerek ifade eder.


Herkesin kaşları çatık, yüzleri asıktır. Vakfın hiç parası olmadığını ancak, gelir artığı olunca kendisine ödeme yapılacağını söylerler. Bu da hiç olmamıştır. Çünkü artan geliri kendileri kullanırlar. Şair, bunun doğru olmadığını, haram olduğunu söylese de kimseye anlatamaz. Düzenin bozukluğu, insanların ahlaksızlığı, kütü gidiş karşısında büyük umutsuzluğa düşer.


Eserlerinden iyi bir eğitim gördüğü, İslami ilimler, İran edebiyatı ve tasavvufla ilgilendiği anlaşılır. "Sıhhat-ı Maraz" isim eseri, tıp bilimiyle ilgilendiğini gösterir. Farsça Divan’ının girişinde, "Fuzûlî" mahlasını, şiirlerinin diğer şairlerin şiirleriyle karışmaması için aldığını anlatır. "İşe yaramaz" "gereksiz" gibi anlamları olan "fuzûlî" sözcüğünü başka şairlerin kullanmayacağını düşündü. Ama "fuzûlî"nin bir diğer anlamı "erdem"dir.


Türkçe, Arapça ve Farsça'nın inceliklerini öğrendi. Şii mezhebine bağlıydı. Bütün yaşamını Kerbela'da geçirdi. Bağdat, Hille yörelerini gezdi. Şiirlerinin çoğunda tasavvuf konusunu işledi. Hazreti Ali'nin erdemli, olgun kişiliğiyle, bütün halifelerden ve peygamber yakınlarından üstün olduğunu anlattı. Hazreti Ali'ye duyduğu bu sevgi sonucu İran Şahı I. İsmail'e övgüler yazdı. "Beng ü Bade" isimli Türkçe mesnevisinde Hazreti Ali ve Şah İsmail'i övdü. Döneminin geleneklerine bağlı kalarak Kanuni Sultan Süleyman, Rüstem, Mehmet paşalar ile İbrahim Bey, Cafer Bey gibi dönemin büyüklerine de övgüler yazdı.


Şiirin temelinin ilim, özünün sevgi olduğuna inandı. Şiiri bütünlüğe kavuşturan sevginin yanındaki ikinci öğe ise sevgiliden ayrı kalışın verdiği üzüntüdür. Sevilen insan bir araç, onun varlığında görünür hale gelen Tanrı ise tek amaçtır. Fuzûlî'ye göre gerçek varlık Tanrı'dır. Bütün nesneler ve onları kuşatan evren, Tanrı'nın bir görünüş alanıdır. Varlık türlerinin en olgunu olan insan da Tanrı'nın gören gözü, işiten kulağı, konuşan dilidir. Doğruluk, iyilik ve erdem ahlakı oluşturur. Ahlaksızlık, iki yüzlülük, baskıcılık ve cehalettir. Erdem için doğruluğa, Kur'an'ın özüne bağlı kalmak gerekir. Oruç, namaz, zekat gösteriş için değil, insanın özünü kötülükten arındırmak, olgunlaştırmak içindir. Şiir, düşünce ve duyguları sergilemeye, insanı tanımlamaya yarayan bir sanattır. Şiir bir yaratma öğesi olan anlamlı ve özlü sözlerden kurulur. Fuzûlî'nin şiirinde halk dilinde kullanılan sözcüklere, deyimler ve atasözlerine de rastlanır. Hadislerden ve Kur'an'dan sıkça alıntı yapar.


Divan şiirinin bütün ölçü ve kalıplarını kullanır. Ama düşüncelerini akıcı bir söyleyişle asıl gazellerinde dile getirir. Düzyazıda da "Hadikatü's-Süeda" (Saadete ermişlerin bahçesi) eseriyle dinsel lirizmin en güzel örneklerini verdi. Mesnevi tarzında yazdığı "Leyla vü Mecnun" Osmanlı edebiyatının baş eserleri arasında yer alır.
ESERLERİ:


Hadikatü's-Süeda (1837, Kerbela olayını anlatan düzyazı)
Türkçe Divan (1838, 1958)
Sıhhat u Maraz (1940, tıp bilgileri)
Enis'ül-Kalb (1944)
Fuzûlî'nin Mektupları (1948)
Terceme-i Hadis-i Erbain (1951)
Leyla vü Mecnun (3 bin 96 beyitlik mesnevi)
Rind ü Zahid (1956)
Beng ü Bade (1956, 444 beyitlik Türkçe mesnevi)
Arapça Divan (1958)
Matlau'l İtikad (1962)
Heft Cam (tasavvuf içerikli, 327 beyitlik Farsça mesnevi)

MÜNÂCÂT Ya Rab kerem it ki hor ü zârum Dergâha besî ümmîd vârum Toprakdan eyledün bir insan Müstevcib-i akl û kâbil-i cân Ger cân ise hâk-ı dergehindür Ver akl ise sâlîk-i rehindür Men cân içide gülşen-i hârum Ve yine atil-i pür gubârum Nem var kim lâf idem özümden Mehv eyle benüm özümden Ol gün ki yok îdi bende kudret Kıldun mana gaybetümde rağbet Can virdün ü sâhîb-i idil itdün İdrâk-ı umûra kâbil itdün Çün akl ile can emânetündür Mende eser-î inâyetündür Bunlârı menümle zâri kılmâ Bir nîce azîzî hor kılmâ Tâ kim bu makâmı terk idende Senden mene azm îdüp gidende Menden ceza île gitmesünler Dergâha şikâyet itmesünler Şom olmasun onlarâ visalüm Olmasun onlardan infiâlüm GAZEL Benî candan usandırdı cefâdan yâr usanmaz mı Felekler yandı âhımdan murâdım şem’i yanmaz mı Kamû bîmârınâ cânan devâ-yî derd eder ihsan Niçin kılmaz banâ derman benî bîmâr sanmaz mı Gamım pinhan dutardım ben dedîler yâre kıl rûşen Desem ol bî vefâ bilmen inânır mı inanmaz mı Şeb-î hicran yanar cânım töker kan çeşm-i giryânım Uyârır halkı efgaanım karâ bahtım uyanmaz mı Gül’î ruhsârına karşû gözümden kanlu âkar sû Habîbım fasl-ı güldür bû akar sûlar bulanmaz mı Değildim ben sanâ mâil sen etdin aklımı zâil Bana ta’n eyleyen gaafil senî görgeç utanmaz mı Fuzûlî rind-i şeydâdır hemîşe halka rüsvâdır Sorun kim bû ne sevdâdır bu sevdâdan usanmaz mı GAZEL Hâsılım yoh ser-i kûyunda belâdan gayrı Garazım yoh reh-i aşkında fenâdan gayrı Ney-i bezm-i gamem ey âh ne bulsan yele ver Oda yanmış kuru cismimde hevâdan gayrı Yetti bîkesliğim ol gaayete kim çevremde Kimse yoh çevrile girdâb-ı belâdan gayrı Ne yanar kimse bana âteş-i dilden özge Ne açar kimse kapım bâd-i sebâdan gayrı Bezm-i aşk içre Fuzûlî nice âh eylemeyen Ne temettu bulunur bende sadâdan gayrı GAZEL Ey gönül yârı iste candan geç Ser-i kûyun gözet cihandan geç Yâ tama’ kes hayat zevkinden Yâ leb-i lâl-i dil-sitândan geç Mülk-i tecrîddir ferâgat evi Terk-i mâl eyle hân-ü-mandan geç Lâ-mekan seyrinin azîmetin et Bu harâb olacak mekandan geç İ’tibar etme mülk-i dünyâya İ’tibar-i uluvv-i şandan geç Ehli dünyanın olmaz ahireti Ger bunu ister isen andan geç Meskenin bezm-gâh-i vahdettir Ey Fuzûlî bu hâk-dandan geç GAZEL Gönülde bin gâmım vardır ki pinhân eylemek olmaz Bu hem bir gam ki il ta’nından efgân eylemek olmaz Ne müşkil derd olursa bulunur âlemde dermânı Ne müşkil der imiş aşkın ki dermân eylemek olmaz Fena mülküne çok azm etme ey dil çekme zahmet kim Bu tedbîr ile def’i derd-i hicrân eylemek olmaz Sakın gönlüm yıkarsın pendden dem urma ey nâsih Hevâ-yi nefs ile bir mülkü vîran eylemek olmaz Dehânın üzre lâ’lin istemiş dil def-i müşkildir Görünmez hiç cürmü yok yere kan eylemek olmaz Du’âlar eylerim benden yana bir dem güzâr etmez Ne çâre sihr ile servi hırâman eylemek olmaz Fuzûlî âlem-i kayd içre sen dem urma aşkından Kemâl-i cehl ile da’vây-i irfân eylemek olmaz

GAZEL Eyle ser-mestem ki idrâk etmezem dünya nedür Men kimem sâkî olan kimdür mey ü sahba nedür Gerçi cânândan dîl-i şeyda içün kâm isterem Sorsa cânân bilmezem kâm-ı dîl-i şeyda nedür Vasldan çün âşıkı müstağnî eyler bir visal Âşıka mâşukdan her dem bu istiğna nedür Hikmet-i dünya vü mâfiha bilen ârif degül Ârif oldur bilmeye dünya vü mâfiha nedür Âh u feryâdun Fuzûlî incidübdür âlemi Ger belâ-yı ışk ile hoşnûd isen gavga nedür GAZEL Bilmez idüm bilmek ağzun sırrını düşvâr imiş Ağzunı derlerdi yoh dedüklerince var imiş Âciz olmuş yakmağa âhı ile kûhu Kûh-ken Neylesün miskin anun ’ışkı hem ol mikdâar imiş Daşa çekmiş halk içün Ferhâd Şîrîn suretin ’Arza kılmış halka mahbûbun ’aceb bî-’ar imiş Ka’be ihrâmına zâhid dediler bel bağladı Eyledüm tahkîk anun bağlanduğı zünhâr imiş ’Ömrlerdir eylerem ahvâl-i dünyâ imtihân Nakd-i ’ömr ü hâsıl-ı dünyâ hemün bir yar imiş Zevk-i dîdârı ile dir-dârun yoh etdüm varumı Devlet-i bâkî ki derler devlet-i dîdâr imiş Dün Fuzûlî ’ârızun görgeç revân tapşurdu cân Lâf edüp derdi ki cânum var emânet-dâr imiş GAZEL Bilmez idüm bilmek ağzun sırrını düşvâr imiş Ağzunı derlerdi yoh dedüklerince var imiş Âciz olmuş yakmağa âhı ile kûhu Kûh-ken Neylesün miskin anun ’ışkı hem ol mikdâar imiş Daşa çekmiş halk içün Ferhâd Şîrîn suretin ’Arza kılmış halka mahbûbun ’aceb bî-’ar imiş Ka’be ihrâmına zâhid dediler bel bağladı Eyledüm tahkîk anun bağlanduğı zünhâr imiş ’Ömrlerdir eylerem ahvâl-i dünyâ imtihân Nakd-i ’ömr ü hâsıl-ı dünyâ hemün bir yar imiş Zevk-i dîdârı ile dir-dârun yoh etdüm varumı Devlet-i bâkî ki derler devlet-i dîdâr imiş Dün Fuzûlî ’ârızun görgeç revân tapşurdu cân Lâf edüp derdi ki cânum var emânet-dâr imiş GAZEL (iadeli) Ey vücûd-ı kâmilün esrâr-ı hikmet masdarı Masdarı zatun olan eşyâ sıfatun mazharı Mahzarı her hikmetün sensen ki kilk-i kudretün Safha-i eflake nakş etmiş hutûd-i alnteri Alnteri mes’ud olan oldur ki tab’ı pâk ile Kabil-i feyz ola lûtfundan safâ-yi cevheri Cevheri ma’yûb olan nâkıs memen kim muttasıl Sâdedür hattun hayâlinden zamîrüm defteri Defteri a’mâlümün hattı-ı hatâdandur siyâh Kan töker çeşmüm hayâl etdükçe hevl-i mahşeri Mahşeri eşküm verir seylâba ger rûz-u ceza Olmasa makbûl der-gâha sirişküm gevheri Gevheridür ışk bahrınun Fuzûlî ab-ı çeşm Lîk bir gevher ki lûtf-u hak anadur müşterî TERCÎ-İ BEND (Birinci Bend) Ben kimem bir bî-kes ü bî-çâre vü bî-hânmân Tâli’üm aşüfte ikbâlüm nigûn bahtum yaman Nemlü eşkümden zemîn memlû ünümden âsmân Âh ü nâlem nâvek ü peyveste ham kaddüm kemân Tîr-i âhum bî-hatâ te’sîr-i nâlem bî-gümân Mutassıl gam-hâne-i sînemde yüz gam mîhmân Handa bir gam itse benden istesünler ben zamân Yoh bana kayd-ı belâ vü dâm-ı mihnetden emân Çıhdı can gönlümde endûh u gam ü mihnet hemân Ey benüm cânum sen ü gönlüm senünle şâd-mân Sensüz olman ayru mihnetden belâdan bir zemân El-amân hicrân belâ vü mihnetinden el-amân (İkinci bend) Fâriğ idüm cümle âlemden bilür âlem beni Ayb iderdi bî-haber sanub benî-Âdem beni Koymadı devrân-ı çerh öz hâlüme hurrem beni Şâd iken âlemde çerh itdi esîr-i gâm beni Işk nâ-gâh oldı peydâ dutdı müstahkem beni Saldı yüz sevdâya ol gîsû-yi ham-der-ham beni Şimdü Mecnûn’dan gam-ı ışk içre sanman kem beni Yâr hod kılmaz harîm-i vaslına mahrem beni Sen ki mahremsen sabâ billâh anub her dem beni Söyle ey gül kim sana baht eylemez hem-dem beni Sensüz olman ayru mihnetden belâdan bir zemân El-amân hicran belâ vü mihnetinden el-amân