Dil olgusunu ve yeryüzündeki dilleri genel olarak bütün yönleriyle konu edinip inceleyen bilim dalının adı "dil bilimi"dir. Dil biliminden farklı olarak dil bilgisi ise, ele alınan bir dilin en küçük birimi olan seslerinden, en büyük birimi olan cümlelerine kadar içinde tüm dilsel unsurlarını araştırıp inceler ve birtakım yargılara varır. "Gramer" olarak da adlandırılan bu bilgi alanı, ses bilgisi (fonetik), biçim bilgisi (morfoloji), köken bilgisi (etimoloji) ya da lehçe bilgisi (diyalektoloji) gibi çeşitli kollara sahiptir.

1. Ses Bilgisi (Fonetik)

Bir dilin en küçük yapı taşı sestir ve ses bilgisi, sesleri kendisine inceleme konusu yapar. Her dilin kendisine özgü olan ses dizimini ele alır ve ses, sesbirim, alt sesbirim gibi sese ait olan kavramları açıklayıp bu unsurlarla ilgili tanım ve sonuçlara varmaya çalışır. ses unsurunun ortaya çıkışı, dil seslerinin nitelikleri ve tasnifi, seslerdeki değişim ve gelişmeler, vurgu ve tonlama özellikleri vb. gibi konulara açıklık getirir.

Örneğin, doy- fiilinin en eski biçimi olan tod- fiilinden yola çıkarak, bu fiildeki seslerin hangi aşamalardan geçerek nasıl bu hâli aldığını da kalp kelimesine bir sesli harf geldiğinde, bu kelimenin sonunda yer alan /p/ sesinin /b/ sesine nasıl dönüştüğünü açıklamaya çalışır.

2. Biçim Bilgisi (Morfoloji)

Dildeki biçimbirimleri, yani kök ve ekleri inceleyen alandır. Kökleri ve ekleri sınıflandırır ve bu unsurları açıklamaya çalışır. Dildeki kök ve eklerin nasıl kullanıldığını, birbirleriyle ilişkilerini, isim ve fiil köklerini, yapım ve çekim eklerini, sözcük türlerini ve türetme şekilleriyle kök, ek, gövde gibi kavramlara

gözlükçü kelimesinin kök ve eklerine nasıl ayrılacağı ve bu kök ve eklerin tanımlama ve açıklamalarının nasıl yapılacağı, bu bilgi alanının konusu dâhilindedir.

3. Köken Bilgisi (Etimoloji)

Dildeki kelime ve kelime köklerinin ilk şeklinin nasıl olduğu, hangi köklerden türediği, tarihî süreç içerisindeki değişimleri, ilk olarak hangi anlamları taşıdığı vb. gibi geçmiş zamanlara yönelik araştırmalar yapan köken bilgisi, dilsel unsurların geçmişleri ile ilgilidir. Kelimelerin kaynağını, biçimsel ve anlamsal değişikliklerini, tarihsel seyirlerini ve aralarındaki bugün ile geçmiş bağlantılarını araştırır. Ses bilgisi ve anlam bilgisi ile de yakından ilgilidir.

kâtip "yazman" kelimesinin Arapça bir kök olan "ktb"den fâ'il vezninde türetildiğini ve Arapçadan Türkçeye geçtiğini ortaya koymak köken bilgisinin görevidir.

4. Dizim Bilgisi (Tümce Bilgisi/Söz Dizimi/Sentaks)

Dildeki kelimelerin birbirleriyle olan ilişkilerini, kelime ve kelime gruplarının cümle içerisindeki durumlarıyla görevlerini inceleme konusu edinen dizim bilgisi, cümlenin öğelerini ve cümle türlerini de araştırır ve tanımlar.

"Öğretmen, yıllar sonra ödülünü alır." cümlesini öğelerine ayırmak, cümle türünü belirlemek, cümle içerisinde yer alan kelimelerin görevlerini incelemek bu bilgi alanının görevidir.

5. Anlam Bilimi (Semantik)

Anlam bilimi, dildeki kelimelerin anlamları üzerinde durur ve işaret ettikleri anlamlarla kelimeler arasındaki ilişkileri konu edinir. Kelimelerin esas ve yan anlamları, eş ve zıt anlamlıları, cümle içindeki anlamları gibi unsurlar üzerine yoğunlaşır. Kelimelerin anlamlarında meydana gelen değişimler de anlam biliminin konuları arasındadır.

Örneğin, yüz kelimesinin sayı olan yüz, uzuv olan yüz, "üst kısım" anlamındaki yüz ya da yüz- fiili gibi çeşitli anlamları karşıladığını araştırmak ve bu konuda hükümlere varmak anlam bilimi sayesinde olanaklıdır.

6. Lehçe Bilgisi (Diyalektoloji)

Bir dilin lehçe, ağız ve şive gibi dallarını, bunlar arasındaki ses, şekil ve söz farklılıklarını ortaya koymayı amaçlayan lehçe bilgisi, bu dalların ve bunlar arasındaki farklılıkların ortaya çıkış süreçlerini, hangi bölgelerde nasıl kullanıldıklarını ortaya koymayı amaçlar.

Türkçenin lehçelerinden Türkiye Türkçesi ile Altay Türkçesi arasındaki ilişkileri, benzer ve farklı yönleri ya da bu iki lehçenin birbiriyle olan tarihî ya da güncel etkileşimlerini araştırmak lehçe bilgisinin görevidir.

7. Sözcük Bilgisi (Leksikoloji)

Bir ya da birden fazla dil arasında, sözcüksel düzeyde çeşitli amaç ve yöntemlerle karşılaştırmalar yapan sözcük bilgisi, sözcüklerin derlenip bir araya getirilmesi, sınıflandırılması ve sıralanmasını da içerir. Bu alan, sözlüklerin oluşturulmasına imkân sağlar ve sözcük öğretimi ile kelime hazinesinin gelişimi konularını da bünyesinde barındırır.

Bir ya da birden fazla dilli sözlüklerin hazırlanması aşamasında sözcük bilgisi en temel vazifeyi görür.

8. İsim Bilgisi (Onomastik)

"İnsanlar varlıkları nasıl ve neden isimlendirir? Neden her dilde farklı isimlendirmelere rastlanır?" gibi sorulara cevap vermeye çalışan bilgi alanıdır. En başta insan adlarını konu edinen bu alan, geçmişten günümüze kadarki süreçte isimlendirmeleri konu edinir ve isimlendirme meselesinin köklerine inmeyi amaçlar.

Maddelerin yanmasıyla ortaya çıkan ateşin Eski Türkçede "od", İngilizcede "fire", Almancada "feuer" ya da Rusçada "огонь" olarak adlandırılmasının nedenlerini araştırmak isim bilgisinin görevlerinden biridir.

9. Gösterge Bilgisi (Semiyoloji)

Dil göstergeleri haricinde dil dışı göstergeleri de ele alan gösterge bilgisi, dil bilimine yardımcı bir alandır. Simge, sembol ya da işaretleri ortaya çıkış nedenleriyle birlikte inceler ve yorumlar. Ayrı bir bilim dalı niteliğindedir. Temelleri Saussure tarafından atılmıştır.

Örneğin, a sesinin neden "b" simgesi ile değil de "a" ile gösterildiği gösterge bilgisinin inceleme alanına girer.

9. Bilişsel Bilim

Gösterge bilgisi gibi dil bilimine dolaylı yoldan yardımcı olan bilişsel bilim; matematik, bilişim, biyoloji, felsefe ya da psikoloji gibi pek çok bilim alanının dil bilimiyle ortaklaşa çalışmalarda bulunmasını sağlar.

Doğal dil işleme ya da bilgisayar ortamında gerçekleştirilen dil çalışmaları, dijital tercüme programları vs. bilişsel bilimle doğrudan ilgilidir.