Konu: Ibni hazm ve zahiri mezhebi

Sanat Ve Edebî Zevkî


İbni Hazm, yukarıda işaret ettiğimiz fikrî, ahlâkî ve içtimaî se-ciyelerinin yanında son de)ecede duygulu bir insandı. İdrak edici akıl ve olgun ahlâkın yanında yer alan kuvvetli duygu, insanda doğ-ru ve isabetli görüş, ilhama benzer bir anlayış gücü, başkalarıyla kendi arasında müşterek bir vicdan husule getirir. Aynı zamanda bu duygu, onda, güzel olan şeye karşı bir san.at zevki doğurur. İşte İbni Hazm, hem nesirde hem de şiirde büyük bir sanat zevkine sahipti. O, derin tefekkürü, ince duygusu, zengin ve kuvvetli heye-canı sayesindedir ki, Tavku´l-Hamâme adlı kitabında insanların ruh-larını ve Müdâvâu´n-Nufûs adlı kitabında da, daha çok kendi ruhu-nu tahlil imkânına kavuşmuştur. O, bu kitaplarını bir sanat eseri olan nesir üslubuyla yazdığı halde, ruhların derinliklerine kaplan-lar gibi iniverir.

Denilebilir ki İbni Hazm, eğer derin.ilmiyle meşhur olmasaydı, güzel yazılarıyla meşhur olur, ismi en büyük ve en meşhur yazarlar mevkiine yükselirdi.

İbni Hazm «sehl-i mümteni» sayılan böyle bir nesir yazarı olu-şunun yanında iyi bir şairdi. Eğer fıkıh ve ilim ona galebe çalmasaydı şairler arasında yer alması muhakkaktı.

Kısaca, bu büyük ilim adamına Allah öyle sıfat ve seciyeler ver-miştir ki bunlar sayesinde o, çağının en üstün adamı olmuş, bir yandan buyuk bır takdir, bir yandan da haset ve kin dolu bakışları üze-rine çekmiştir. Elbette bütün bunlar, iyilik ve kötülüklere sahne olan bu dünyadaki büyük ve nâdir insanlar için ola6an şeyleri

Şüphesiz ki yarattığı şeylerde Allah´ın bir çok hikmetleri vardır.[38]



İbni Hazmın İlmi


İbni Hayyan şöyle der: «Ebu Muhammed (îbni Hazm) hadis, fı-kıh, cedel, nesep, edebiyat, mantık ve felsefe gibi birçok ilimlere sa-hipti. Bu ilimlerin bazısı üzerinde bir hayli eserleri vardır. Ancak bu kitaplarında yanlış ve sakatlıklar da mevcuttur. Çünkü o, bütün ilimleri hocasız olarak tahsil etmek cesaretini göstermiştir»[39]

Bu sözler, îbni Hazm´in ilminin zenginliğini gösterir. Fakat bu-rada, şiddetli bir iğneleme de vardır. Çünkü îbni Hayyan, îbni Hazm´-in sözlerinde yanlışlıkların bulunduğunu ileri sürmektedir. Zira İbni Hazm, bütün ilimleri kendi gayretiyle, hocasız olarak kitaplar-dan öğrenmiştir. Bu noktadan îbni Hazm´i, İbni Haldun da tenkit etmiştir. Bu tenkitler ister yerinde olsun ister olmasın, kesin olarak bildiğimiz şey, îbni Hazm´in kendinden sonraki nesillere faydalı bir çok eserler bırakmış olmasıdır. Yine kesin olarak bildiğimiz bir şey daha vardır ki o da, îbni Hazm´in kendine has bir metoda sahip olu-şudur. İbni Hazm devamlı olarak bir kısım hocalara bağlı olsaydı, müstakil ve kuvvetli bir düşünceye sahip olmasaydı belki onun bu metodu teşekkül etmeyecekti.

İbni Hazm´i sert bir dille tenkit eden îbni Hayyan, onun bazı kitaplarını zikreder ve şöyle der:

«Şeyh (Üstad» Ebu Muhammed (îbni Hazm)´in, Allah´ın lanet ettiği yahûdiler ile, müslümanlar tarafından reddedilen diğer bazı mezheb mensupları arasında yapmış olduğu toplantıları ve yazılı bir kısım haberleri vardır. Onun pek çok eserleri mevcut olup en meşhuru «el-Fasl (el-Fısal) Beyne Ehlil-Ârâi ve´n-Nihal»[40] adlı ce-del hakkındaki kitabıdır. Müslüman fırkalarından te´vlli kabul eden-lerin kâfir olduğunu göstermek ve taklidi caiz görenleri reddetmek için kaleme aldığı «es-Sâdf ve´r-Râdi´» adlı kitabı da meşhurdur. Ayrıca îbni Hazm´in «Şerhu Hadîsi´l-Muvatta´ ve´1-Kelam alâ Mesâilihî»[41] senedlerini kısaltarak sahîh hadisleri tarif, lafız ve mânâ-larını izah eden el-Câmi´ fî Haddi Sahîhi´l-Hadis», Kitab ve Sünnet´-de hakkında bir nass bulunmayan nazari ve fer´ı meseleleri incele-yen «et-Telhıs ve´t-Tahlîs», ihtilaflı olduğu bilinmeyen meseleler ara-sında içma´ı ele alan «Müntekâ´1-îcmâ´ ve Beyânuhû», halîfelerin siret ve derecelerini, bu konudaki sünnet ve vacipleri anlatan «el-îmame ve´s-Siyase», «Ahlâku´n-Nefs», büyük ve meşhur bir eseri olan «el-îysâlilâ Fehmi Kitabi´l-Hisâl» ve «Keşfu´I-ÎItibas mâ Beyne Ashabı´z-Zâhîr Ve.Ashabı´l-Kıyas» gibi birçok kitapları vardır. Muh-telif konulara ait risalelerinin sayısı da çoktur.»[42]

îşte bunlar, îbni Hazm´in eserlerinin bir kısmını teşkil eder.[43] Yukarıda adı anılan eserlerinin çoğu İslâm´ı müdafaa, İslâm ,düşmanları veya müslümanların sapıkları ile mücadele için yazılmış-tır. Bu eserlerinde, çok şiddetli bir dil kullanan Îbni Hazm´in ufku-nun genişliğini ve ilminin zenginliğini görmekteyiz.

İbni Hayyan´in saydıkları, Îbni Hazm´in kitaplarını tam olarak içine almaz. Ancak onun bir çok kitaplarından pek azmi ifade eder. îbnı Hazm´in oğlu Ebu Itâfi´ el-Fazl şöyle. demiştir: «Babamın elya-zısı ile telif etmiş olduğu kitaplardan dörtyüz cildini yanımda top-ladım. Bunlar, yaklaşık olarak seksen bin varak teşkil [44]eder.[45]

Îlmi Metodu


Birçok eser telif eden ve çeşitli ilimlerle uğraşan îbni Hazm, ken-disine has ilmî bir metod takip etmiştir. Onun bu metodu ikiye ay-rılır:

1 Akli ilimlere ait metodu.

2 Nakli ilimlere ait metodu.

Aklî ilimlere ait metodunu Îbni Hazm, muhalifleriyle fikrî mü-cadelelerinde kullanmıştır. Elbette fikrî mücadelelere girişen kimse-nin naklî değil, akli bir metodu olmalıdır. Çünkü, muarızlar nakli tanımadığı zaman onlarla aklî esaslara göre münakaşa etmek ge-rekir.[46]



Aklî Metodu


İbni Hazm, insanın insan olması hasebiyle doğuştan var olan (bedîhî) bilgilere sahip olduğunu kabul eder ve bu bilgilere «İlmu´n-Nefs» adım verir. Çünkü selim´bir fıtrata sahip olan herkes, öğre-time ihtiyaç duymaksızın bu bilgileri elde eder. Bunları kavraması ve inanması, bu konuda bizim için bir delil teşkil eder. Bu bilgilere misal olarak İbni Hazm, parçanın bütünden küçük olduğunu ile-ri sürer ve bunu isbat için şöyle bir delil serdeder: Çocuğa bir hur-ma tanesi verdiğimiz zaman ikincisini ister, ikinci hurma tanesini verirsek sevinir. Çocuğun bu bilgilere sahip oluşuna başka bir mi-sal olmak üzere îbni Hazm, onun iki zıt şeyin bir arada bulunmayacağmı bildiğini söyler. Meselâ; çocuğu iradesi hilâfına ayakta dur-durursak ağlar, serbest bırakılınca hemen oturur. Keza çocuk, iki cismin aynı anda tek bir yeri işgal etmiyeceğini bilir. Meselâ; onun oturmak istediği bir yer üzerinde başkasıyla çekiştiğini görürüz. Çünkü çocuk, o yerin kendisini başkasıyla birlikte içine almayaca-ğını bilir.[47]

İbni Hazm, «el-Fasl» adlı kitabında iki kişinin ihtilâf etmediği aklî bedihiyyâtı (açık seçik bilgileri), nefsin doğrudan doğruya bile-ceğini anlatır ve misâl olarak şunları zikreder: İnsan kendisinin gör-mediği şeylerin birbirine aykırı olamayacağını bilir. Meselâ;-bir kim-se ona uzakta olan bir şeyi haber verse, sonra ikinci bir şahıs gelip o da aynı şeyi söylese o kimse, bu haberi tasdik eder. Eğer aynı olay hakkında ikinci şahsın verdiği haber değişik olursa o kimse, bu ha-berin her ikisini de tasdik etmez. însan bu ilim sayesinde haberle-rin doğruluğunu, doğanların doğumunu, ölenlerin ölümünü, azledi-lerin azlini, hastalananların hastalığını, şifâ bulanların şifasını, fe-lâkete uğrayanların felâketini ve kendisinden uzak memleketleri bi-lir. Nihayet insanın, idraki yükselince tarihî hâdiseleri ve Peygam-berlere ait haberleri bilme imkânına kavuşur. Aklı gelişince Pey-gamber (A.S.)´den nakledilen sâdık haberleri de tanıyabilir. Böy-lece akli ilim için bir esas teşkil ettiği gerçekleşmiş olur.

Bundan sonra İbni Hazm; bu bedîhîlerin her insanın nefsinde mevcut olduğunu, aklî şeyler üzerindeki düşünce hatâsının menşei-nin bu bedîhiyyâttaki ihtilâf olmadığını, ancak bu hatanın menşeinin, bu bedîhîlerden uzaklaşmasından ibaret bulunduğunu söyler. Mukaddimeler (öncüller) öyle çoğalmıştır ki, onları bu bedıhilere dayandırmak güçleşnıiştir. Meselâ; matematik böyledir. Çünkü ra-kamlar çoğaldıkça hesapta yanılma ihtimali o nisbette artmaktadır. Bu sebepten cebir veya hesaba ait denklemlerin neticeleri değiş-mektedir. Rakamlar azaldıkça neticeler hatâdan o nisbette uzaklaş-maktadır. Bu hususta İbni Hazm şöyle der:

«İstidlal, ancak bu mukadimeler (bedîhiler) ile olur. Bir şeyin doğruluğu, ancak onu bunlara dayandırmakla mümkündür. Bu mu-kaddimelerden biri, herhangi birşeyin doğruluğuna şahitlik ederse o şey doğrudur, gerçektir. Herhangi bir şeyin doğruluğuna şahitlik etmezse o şey de bâtıl ve sakattır. Ancak bir şeyin bu mukaddime-lere dayandırılması yakınlık veya uzaklık bakımından farklı olabi-lir. Yakın olanlar, her nefs´te apaçık mevcut ve anlaşılması gayet kolaydır... Bir şey bu mukaddimelerden uzaklaştıkça İstidlal yap-mak işi zorlaşır; hattâ insan hatâya da düşebilir. Ancak kuvvetli bir anlayış ve temyiz gücüne sahip olanlar müstesnadır. Bu hal zikret-tiğimiz mukadimelere dayanan şeylerin doğruluğunu cerhetmez. Meselâ; sayılar azaldıkça toplanması kolay olur ve bunda hatâya düşülmez. Sayılar çoğaldıkça toplanması güçleşir; hattâ en büyük muhasip bile yanılabilir. Dolayısıyla bu mukaddimelere dayanma ba-kımından yakın veya uzak olan her şey doğrudur. Burada şeyler arasında her hangi bir üstünlük yoktur. Zikrettiğimiz mukaddimeler-den biri diğeriyle çatışmaz.[48]

Böylece İbni Hazm, neticelerdeki hatânın menşeini ve aklın bü-tün hükümlerinin bu bedîhîlere dayandığını açıklamaktadır, Fakat o, hatânın sebebini, sadece bu mukaddimelere dayanmamaya hasretmemiştir. Belki hatânın bir kısmı şehvet veya muayyen bir fikre gösterilen taassubun tahakkümüne aittir. Şehvet veya taassup fik-re (düşünce) arız olan bir afattır; onu sapıtır ve hatâya düşürür. Bu âfât, bazan öyle kuvvetli olur ki insan bu mukaddimelerin (bedîhlerin) bir kısmını inkâr eder. Bu konuda da İbni.Hazm şöyle der. «Doğru bir temyiz gücüne sahip olan kişi bu şeylerin (yani ak-lın bedihîlerinin) tamamen doğru ve münakaşa götürmez olduğun-dan şüphe etmez. Ancak, bunların doğruluğunu öğrendikten sonra aklına afat arız olan ve temyiz kabiliyeti bozulan veya bazı bozuk fikirlere meyleden kimseler, akim bu debîhîlerinden şüphe edebilir-ler. Esasen bozuk fikirler de, temyiz kabiliyetine arız olan bir afat-tır. Tıpkı duyu organlarına gelen afatlar gibi. Meselâ; safrası bulu-nan kimseye arız olan âfât böyledir. Bu afata uğrayan kimseye bal acı gelir.»

İbni Hazm, bu akli metodunu akaidi incelerken de kullanır. Al-lah´ın kâinattaki kanununu ve olağanüstü (harikulade şeyleri) bu metoduna göre açıklar. O, ilâhi kanunları incelerken istikra´ ve tetebbua (tümevarım metodu) dayanır. Peygamberlere İmanın esası-nı açıklar ve bunu, sebeplerin üstünde bulunan olağanüstü olayla-ra dayandırır. Peygamber, bu olağanüstü şeyler (mucizeler) le da-vet ettiği kimselere meydan okur. Peygamberlerin meydan okudu-ğu bu harikulade şeylerle Peygamberliği sabit olduktan sonra, artık nakli metoda itibar edilir. Zira insan, Peygamberin getirdiği hüküm-leri bu metodla bilir ve bunlara uyar.[49]

Ruhî Ve Ahlâkî İncelemeleri


İbni Hazm´in ruhî (psikolo)ik) ve ahlâkî konularda incelemele-ri vardır. O, ruh üzerindeki incelemelerini «Tavku´l-Hamâme» adlı kitabında açıklamıştır. Ahlâkî incelemeleri de «Müdavatu´n-Nufûs» adlı kitabında görülmektedir. İhtiva ettiği konulardan anlaşıldığına göre İbni Hazm, bu ikinci eserini gençlik çağında değil, hayatının sonbaharında yazmıştır. Önce bu eserin konularına işaret etmek is-tiyoruz, İbni Hazm, bu eserde iki hususa dayanmaktadır.

1 İstikra´ ve tetebbu´.- Bunlar îbni Hazm´in kabul ettiği be-dîhi mukaddimelere dayanır! O, temas ettiği ve düşüp kalktığı in-sanların ahlâkını, kendisinden uzakta olanların haberlerini tek tek tesbit eder. Ve ahlâklarına âfât ânz olan kimselerin kusurlarını söy-ler. İnceleme ve tetebbularmdan sonra tesbit ettiği bu kusurların tedavisi için ilâç olabilecek şeyleri ileri sürer.

İstikra´, her babayiğitin kân değildir. Bu sebepledir ki istikrâ´-ya gücü yetmiyenlerin, iyilik ve kötülükleri tanımaları için semavî kitaplara başvurmaları gerekir. Bu hususta îbni Hazm şöyle der: «İyiliklerin neler olduğunu bilmeyen kimse, Allah ve Resûlü´nün emrettiği şeylere itimat etsin. Çünkü bunlar, bütün iyilikleri içine almaktadır.»[50]

2 Felsefî incelemeler. İbni Hazm´in Müdâvâtu´n-Nufûp adlı eserinde dayandığı bu felsefî incelemeler, Yunan filozoflarından in-tikal eden ve esası aklî bedîhîlere veya istikra´ ve tetebbua daya-nan şeylerdir. İbni Hazm, kendi istikrâ´ına itimat ettiği gibi, baş-kasının istikrâ´ına ve filozofların ilk bedîhîlerin aslına ulaşmada kullandıkları mukaddimelerle elde ettikleri neticelere de itimat eder. Doğruluğu sabit olduktan sonra bu neticeler, beşer aklının ortak malı olup. herkes bunlardan faydalanabilir.

Adı geçen eserinde İbni Hazm´in bazı Yunan filozoflarının gö-rüşlerine itimat edişi besbellidir. O, iyilik (fazilet) nazariyesini açık-lar ve iyiliğin iki kötülük Crezîlet) arasında bir şey olduğunu söy-ler.İşte bu nazariye Aristo´ya aittir. Bu konuda îbni Hazm şöyle der: «Fazilet, ifrat ile tefritin ortasmdadır. Yâni ifrat da tefrit de kötüdür. Fazilet, bunların tam ortasindadır!»[51]

İbni Hazm, Eflatun´un istikrâ´ını da kabul eder. Eflâtun´a göre faziletlerin esası dörttür. İbni Hazm kendi istikrâ´ına uyarak bu esas-larda değişiklik yapar. İbni Hazm´e göre fazilet: Ma´rifet. (bilgi), yiğitlik, cömertlik ve ´doğruluktur. Burada görüyoruz ki İbni Hazm, Eflâtun´daki, iffetin yerine cömertliği koymakta ve iffeti doğruluğa (adalete) dahil etmektedir. îbni Hazm; «İffet ve emanet, adalet ve cömertliğin çeşitlerindendir, der.[52]

İbni Hazm incelemelerinde, nakil ile sabit olan İslâmî ahlâkı terketmemiştir. Yunan felsefesinden ve buna dayanan istikralardan faydalanarak îslâmî ahlâkın hükümlerini işaret etmiştir. Çoğu za-man felsefî nazariyeleri zikrettikten sonra Kur´an veya Hadîs nass´-larını sözlerine ilâve eder. Daima faydalı aklî bilgilere dayanarak, îslâmî ahlâkın yaşatılmasını ister ve bu konuda şöyle der:

Faydalı bütün ilimleri öğrenmek, akim güzelliğini artırır, onu her türlü afattan korur ve aklı zayıf olanı helak eder. İyilik için uğ-raşan kimse, aynı şekilde akla önem verse, Hasan el-Basrî´den, Ati-nalı Eflâtun´dan ve İranlı Büzürgmihr´den daha büyük hakîm olur.»[53]

İbni Hazm, «Müdâvâtu´n-Nüfûs» adlı eserinde iyilik ve kötülü-ğün ahlâkî ölçüsünü kendi anlayışına göre açıklar. Keza güvenilmeye lâyık olmayan insanı anlatır. Bu felsefî incelemelerin sonun-da aynen İslâm âlimlerinin vardığı şu neticelere varır: Din bir ce-maat için zaruridir. Cematin himayesi ve fertler arasındaki itimat dinle olur. Dindar insan, gayri müslim bile olsa güvene lâyıktır. Din-dar olmayan bir kimse, müslüman bile olsa itimada lâyık değildir. O, bu meselede aynen şöyle der:

«Dindar insana güven; isterse o, senin dininden başka bir dinde olsun. Dînin emirlerini hafife alan kimseye güvenme; isterse o, se-nin dinine mensup görünsün. Bir kimse, Allah´ın haramlarını hafi-fe alırsa ona hiç bir şeyini emanet etme!»

İşte bunlar, îbni Hazm´in adı geçen eserini tamamen aksettir-memekle beraber, ondaki güzellikleri gösteren bir kaç demettir.[54]



Tavku´l-Hamâme´si


İbrii Hazm´in bu eseri, sadakat, ülfet ve muhabbet hakkında psi-kolo)ik bir incelemedir. «Müdâvâtu´n-Nufûs» adlı eserini, hayatının sonbaharında, ruhları tedavi için tecrübelerinin bir ilâç olmasını dü-şünerek, kaleme almıştı. «Tavkü´l-Hamâme» adlı eserini ise, ifade-lerinden anlaşıldığı gibi, gençliğinin sonbaharında kaleme almış-tır. Bu eserde anlatılan olaylar gösteriyor ki îbni Hazm, onu yazdı-ğı zaman artık gençlik devresini bitirmek üzereydi. Bu eserinde de bir çok tecrübeleri ve hayat hikâyeleri yer almaktadır. Bundan son-ra İbni Hazm, kendisini tamamen ilme vermiştir.

Bu eser, istikra´ (endüksiyon) ve İbni Hazm´in «Îîmü´n-Nefs Fıtri bilgi» adını verdiği ilk bedihilere (açık seçik bilgilere) ulaşan mukaddime (öncül)´lere dayanarak yapmış olduuğ psikolo)ik tahlil-leri ihtiva eder. İstikra ve dînî hakîkatlardan faydalanarak yapmış

olduğu bu tahlil, sevgiyi tarif edişinde açıkça ortaya çıkar. îbni Hazm sevgiyi şöyle tarif eder:

«İnsanlar, onun (sevginin) mahiyetinde ihtilâfa düşmüşler ve uzun uzadıya lâf etmişlerdir. Bu hususta benim görüşüm şudur: Sevgi, bu varlık içinde bir güce sahip olan nefsin (ruhun) yüksek ve asıl unsurundaki parçalar arasında mevcut olan bir birleşmedir. Bu birleşme (ittisal), nefsin ulvî âleme ait karargâhındaki kuvvet-lerinin bağlantısı ve terkibinin şekline göre karşılık verme (mücavebet) hususiyeti vasıtasıyla olmaktadır. Biliyoruz ki, yaratılmışlar, arasındaki yaklaşma ve uzaklaşmanın sırrı, birleşme ve ayrılmadır. Şekil, ancak kendi şekline bağlıdır. Bir şey ancak kendi misline ısı-nır. Mücânesetin (benzeşmenin), duyulur (mahsûs) bir işleyiş şek-li ve gözle görülür bir etkisi vardır. Birbirine zıt şeylerdeki uyuş-mazlık (münâferet) ve benzer şeyler arasındaki uyarlık (muvafa-kat) , bizim aramızda da mevcuttur. Hal böyle olunca´ bu; nefsin ken-disinde, saf ve ruhanî âleminde, mutedil ve yüce cevherinde nasıl-dır .. Bunların hepsi, insanın tasarrufunun aslında fıtrî olarak ma-lûmudur. Buna göre insan, fıtratındaki birlikte sükûnete kavuşur. Nitekim Allah Teâlâ; «Sizi bir candan (Âdemden) yaratan, bundan da gönlü kendisine yatıp ısınsın diye eşini yaratan O´dur.»[55] buyurmuştur. Yüce Tanrı burada ısınmanın (sükûnetin) sebebini, Âde-min eşinin kendisinden oluşuna bağlamıştır.»

Yine Ibni Hazm şöyle der: «Bunun delili şudur: Siz birbirini seven iki kişi arasında bir benzerlik ve tabiî sıfatlar bakımından bir uyuşma bulunduğunu görürsünüz. Şüphesiz ki bu, az da olsa, mev-cuttur. Benzerlikler çoğaldıkça mücâneset artar. Sevgi kuvvetlenir. Dikat ederseniz bunu açıkça görürsünüz. Peygamber (S.A.) de, şu sözleriyle bu görüşü destekler: «Ruhlar toplanmış ordular halinde-dir. Birbirini tanıyanlar birleşip kaynaşırlar, birbirini sevmeyenler de ayrılırlar.» Sâlihlerin birinden; «Müminlerin ruhları birbiriyle ta-nışır», dediği rivayet edilmiştir. Bunun için Hipokrat kendisini seven zavallı bir adamın durumu anlatıldığı zaman üzülmemiş ve: «O, an-cak bazı ahlâki yönlerinde kendisine uyduğum için beni sevmekte-dir.» demiştir.»

îşte görüyoruz ki îbni Hazm, felsefeye dayanmakta ve onu dînî nass´larla desteklemektedir. Daha sonra o, adı geçen kitabının bü-tün bölümlerinde, müşahade ettiği olayları anlatarak istikrâ´ya is-tinat etmektedir. O, bu olayları tahlil ederek, nefsin (ruhun) derin-liklerine kadar varır ve bu tahlillerini tamamen gördüklerine daya-narak yapar, işittiklerine değil,.. Bu hususta şöyle der:

«Bu kitabımda, gördüklerimin veya güvenilir kimselerin rivaye-tine uyarak doğru bulduğum şeylerin dışına çıkmamayı esas olarak kabul ettim. Eskilerin ve bedevi araplann haberlerinde beni mazur görün. Çünkü, bunların yolu bizimkine uymamaktadır. Onlara ait pek çok haber mevcuttur. Benim mezhebim, başkasının binitiyle yo-la çıkmamaktır. Ben emanet zînet eşyası kullananlardan değilim.»

İbni Hazm, sevginin iki esası olduğunu söyler:

a) Nefsi benzeşme ve ruhi kaynaşma,

b) Şekil yönünden uyuşma.

İlk hayranlık, kişi için hoşuna giden şeklin güzelliklerini tâyin eder. Ona göre güzelliğin ölçüsü bu olur. Başkası hoşuna gitmez ve ondan başkasıyla istişarede bulunmaz.

İbni Hazm, bu eserinde tahlillerine devam eder ve sevginin de-recelerini açıklar. Sevginin en üstününün Allah sevgisi olduğunu söyler. O, takva veya işi en güzel şekilde yapmak, kurbiyyet veya Allah´a itaat etmek için Allah´ı sever. Bundan sonra ülfet ve sada-kata dayanan sevgi gelir. Arkadaşlık ve dostluk sevgisi de buna da-hildir. Bunlardan sonra aşk gelir. Bu da, hiç bir sebebe bağlı olma-yan ve ruhların birleşmesinden ibaret olan bir sevgidir.

Îbni Hazm, kitabının başka bir bölümünde mânevî ruhî sevgiy-le şehvete dayanan sevgi arasındaki farkı açıklar. Mânevî-ruhi sev-ginin sebebinin ruhî kaynaşma oîduğ´unu anlatır ve şöyle der: İlk anda vücut bakımından güzel görme ve renkleri öte geçmeyen su-reti hoşbulnıanın sebeplerinden birisi şehvettir. Fakat, mânevî-rûhî sebebi ise hakikattir»[56]

O, ruhî sevginin ancak tek varlık için, bedenî sevginin ise çok ve çeşitli olduğunu anlatır.

Îbni Hazm, aşk ile iffetin irtibatını^ iyi kadınlarla kötü kadın-ların aralarındaki farkı anlatmak için kitabında müstakil bir bölüm ayırmıştır. Bu hususta şöyle der: «îyi kadın, muhafaza ettiğin za-man kendisini koruyan, muhafaza imkânları olmadığı zaman da kendisine hâkim olan kadındır. Kötü kadın ise, muhafaza ettiğin za-man bile kendisini korumayan kadındır.»

Îbni Hazm, hem derinliği, hem de güzelliğiyle meşhur olan bu eserindeki ilmi açıklamalarında istikra´, tetebbu ve tahlil metoduna dayanır. Fakat, onun istikrâ´ının tam olduğunu söyleyemeyiz. Bel-ki bu eksiktir. Lâkin inceleme ve araştırmalarına kâfi olup maksa-dına varması için ona yol gösterecek niteliktedir. Bundan sonra îbni Hazm´in nakli ilimlere ait metoduna geçebiliriz.[57]



Naklî İlimlere Ait Metodu Ve Görüşleri


İbni Hazm´in nass´lan inceleme ve bunlardan hüküm çıkarma metodu, bu nass´lann lâfızlarının zahirî mânalarına dayanır, İbni Hazm, bu lâfızları te´vile, hükme esas teşkil eden illeti tesbit ve bu-na dayanarak kıyas yapmak için ta´lile teşebbüs etmez. Hakkında nass bulunan bütün Islâmî konularda lâfızların zahirî mânâlarını kabul eder.

Burada, Önce îbni Hazm´in umumî olarak görüşlerini arzede-lim; daha sonra da fıkhını ele alalım.[58]



Akîdeye Ait Görüşleri


İbni Hazm, akideyi iki yönden inceler.

1 Ülûhiyyet ve nübüvveti isbat,

2 Kur´ân ve Sünnet lâfızlarının gösterdiği akaid meseleleri-ni tesbit.

Birinci konuda ilk bedîhüere, istikra´ ve tetebbulara dayanır. Bu incelemelerinin sonunda tek Tanrıya İman esasına", Peygamberin hak olduğuna ve mu´cizelerin, Allah katından gönderildiğini söyle-yen Peygamberler tarafından gösterilebileceğine inanır.

Peygamberlik sabit olunca, sadece hüccet, Peygamberin getir-diği nass´lardır. İbni Hazm, bu nass´lann zâhirleriyle amel ederek «O çok esirgeyici (Allah) arş üzere istiva etmiştir»[59] âyetini okudu-ğu zaman, Allah´ın zâtına lâyık bir şekilde arş ve istivası olduğuna inanır ve herhangi bir te´vüe başvurmaz.

Bu balamdan İbni Hazm, Kur´ân-ı Kerim´in haber verdiği gay-be ait bir şeyin nass´lann zahirine göre gerçek olduğunu kabul eder ve zahirden başka şeyleri kabul etmez. Ona göre. Sünnetin bildirdi-ği gaybe ait şeylerin de hepsi gerçektir. İsterse sünnet mütevatir, is-terse âhâd haberlerden ibaret olsun. Yeter ki güvenilir kimseler tarafından rivayet edildiği sabit olsun. Dolayısıyla İbni Hazm, kitab-lara, meleklere, sırât´a, hisâba, mizana ve levh-i mahfuza îman eder.[60]

Vahdâniyyetle İlgili Görüşleri


İbni Hazm, Allah´ın vahdâniyyeti (birliği) ne, Kur´ân ve Sün-net nass´lannda bildirildiği şekilde inanır. Ona göre nass´lardan an-laşılan vahdâniyyet üç yönden incelenir.

1 Ma´budun birliği: Allah´dan başka hiç bir varlığa ibadet edilmez. Kullarından hiç birisi vâsıta edilerek, Allah´a yakınlık ka-zanmak için çalışılmaz. Takarrub (Allah´a yakın olmaya çalınmak) bir ibadettir. Allah´dan başka ma´bud yoktur. İnsana, taşa, türbeye ve herhangi bir mahluka tapınmak, asla caiz değildir.

2 Hâlık (yaradan)´m birliği: Kainattaki her şeyi yaratan Al-lah Taâlâdır. O´ndan başka hiç bir yaratıcı yoktur. Hiç bir kimse herhangi bir fiil veya bir şeyi yaratmak iddiasında bulunamaz. Nass´larda bildirildiği gibi her şeyin yaratıcısı Allah´dır.[61]

3 Allah´ın sıfatlarının birliği: îbni Hazm, Allah´ın sıfatları-nın veya zâtının birliği sözü ile, Allah´ın zat ve sıfatlarında hiçbir şeriki olmadığını ve zât-i ilahiyenin tek olduğunu kasdetmektedir.

Allah Taâlâ, yaratılmışlardan hiç birisine benzemez. Nitekim Kur´ân-ı Kerim´de; «O´nun benzeri dahi yoktur. O, hakkıyla işitir ke-mâliyle görür.[62] buyurulur. İbni Hazm, bu meselede mevcuı nass´larla bildirilen şeyleri aynen kabul eder. Kur´ân ve Sünnet´de bildirilen Allah´ın sıfatlarına olduğu gibi İman etmenin gerektiğini söyler. Bu sıfatlan Allah´ın isimleri sayar. Allah Teâlâ yüce´zâtını kadîr, alîm, hakim, semî´, basir, mürid, muhtar, hayy ve kayyûm[63] gibi Kur´ân-ı Kerim´de geçen Esmâu´l-Husnâ (güzel isimler) ile isimlendirmiştir. Bunlar, Allah´ın sıfatlandır, diyemeyiz. Ancak bunlar, Allah´ın isim-leridir, diyebiliriz. İbni Hazm bu konuda şöyle der:

«Allah´ın sıfatlan olduğunu söylemek imkânsızdır, caiz değildir. Çünkü Allah Teâlâ, Peygamberine indirmiş olduğu kelamında «sıfat» lâfzını açıkça zikretmemiştir. Peygamber (S.A.)´den de bize Allah´ın sıfatı olduğuna dair´bir şey intikal etmemiştir. Evet, bu hususta bize, sahâbîlerle seçkin tabiîlerin tek birisinden herhangi bir şey intikal et-memiştir.»[64]



Teşbih İfade Eden Lâfızlarla İlgîlî Görüşleri


İbni Hazm; «Allah´ın eli, onların ellerinin üstündedir.»[65] ve «Yer-yüzünde bulunan her şey fanidir. Ancak yüce ve cömert olan Rabbının yüzü bakîdir.»[66] âyetleri karşısında bir şey söylemez. Allah´ın eli var-dır, bunun mahiyetini bilemiyoruz; Allah´ın yüzü vardır, bunun haki-katini bilemiyoruz gibi sözleri de ağzına almaz. O, bu lâfızların zahir-lerini kabul etmekle beraber zâhir´in, bunlar hakkında böyle söylenilmesine bir delaleti olmadığım ileri sürer. Ancak Arap dilinin üslû-buna olan vukufu ve kendi zevki selimi ile «yüz» kelimesinden «zat» dan başka bir şey muradedilmediğini kabul eder. Keza; «Allah´ın eli, onların ellerinin üstündedir.»[67] âyetindeki «el» kelimesini: Al-lah, onların ellerinin üstündedir[68] diye tefsir eder. «O´nun (Allah´-ın) iki eli de açıktır, nasıl dilerse öyle sarfeder.»[69] âyetini: Allah di-lediği gibi sarfeder, diye tefsir eder. «Ellerimizin yaptıklarından ken-dileri için bunca davarlar yarattığımızı görmediler mi »[70] âyetinde ki «ellerimizin yaptıklarından» sözünü: bizim yaptıklarımızdan, di-ye tefsir eder. «İstiva» sözünü de böyle münasip bir şekilde tefsir eder.

Görüyoruz ki İbni Hazm, kendisi de te´vil ve tefsircilerin yolun-dan gitmektedir. Fakat bunu, te´vil veya tefsir saymamakta ve me-cazî lâfızların delalet ettiği mânâlar olarak kabul etmektedir. Ona göre meşhur mecazlar, lâfızların zahirleri hükmündedir.

Bu suretle İbni Hazm, Allah´ın yüce zatının isimlerinden müteşâbih kelimeler bulunmadığını, ancak «Hâ Mim» ve «Elif Lâm Mim Sâd» gibi Kur´an sûrelerinin başlarında yer alan harflerle, «And ol-sun güneşe ve onun aydınlığına.»[71] ve «Şu beldeye yemîn ederim.»[72] gibi âyet-i kerîmelerde geçen eşya ve yaratılmış şeyler üzerine Al-lah´ın yapmış olduğu kasemlerde müteşabih bulunduğunu beyan eder.[73]



Cebr Ve İhtiyar Hakkındaki Görüşleri


İbni Hazm; «her şeyin yaratıcısı Allah´dır.» hükmü karşısında insanın kendi fiillerini yaratıp yaratmaması meselesinde cebr ve ihtiyâr´a dokunmak mecburiyetinde kalır. O, insanın fiillerini -Allah yaratmaktadır, dese, insanın iradesini yok etmiş olacak; bu da, tek-lifin ortadan kalkması gibi bir sonuca varacaktır. İnsan kendi fiil-lerini kendisi yaranmaktadır, dese, fiillerin yaratılmasında Allah´a şirk koşmuş olacaktır. İbni Hazm, bu işin içinden şu şekilde çıkar: Kul, Allah tarafından yaratılmıştır. Kendisinde bir irade ve güç var-dır. O, bir şey yapabilir veya bir şeyi yapmak istiyebilir. Kulun bu irade ve gücünün üstünde Allah´ın kahredici kudreti vardır. Allah Teâlâ kendi iradesine mâni olacak her şeyi yok etmeye muktedir-dir. Buna göre Allah, bir kula hayır dilerse hidayet eder, şer diler-se ona mâni olacak şeyleri yok eder ve onu felâkete düşürür. Böy-lece Allah´ın, «De ki: Şüphesiz Allah kimi dilerse onu dalâlete götü-rür, gönlünü kendisine çevirenleri ise doğru yola iletir.»[74] sözü gerçekleşmiş olur.[75]



Siyasî Görüşleri


Siyasetin kucağında yetişmiş olan İbni Hazm, siyasî konularda kendi görüşlerini açıklar. Akîde ile ilgili de olsa, hilafetten halife-nin nasıl seçileceğinden, siyasi fırkalar arasında tartışma konusu olan büyük günah işieyelnerin durumlarıyla ilgili meselelerden bah-seder.

Hilâfet konusunda İbni Hazm şöyle düşünür: Bir halifenin iş basma getirilmesi müslümanlar için farzdır. Eğer müsülümanlar, başlarına bir halife tayin etmezlerse toptan günahkâr olurlar. Çün-kü, müslümanlar arasında İmamet (hilafet)´in zaruretini gösteren birçok nass vardır.

İbni Hazm´e göre İmamet, ancak şartları bulunursa gerçekle-şir. Şöyle ki:

1 İmam (halife) Kureyş´li olacaktır. Çünkü bu hususta nass vardır ve sahabîler Benî Saide´nin sofasında toplandıkları zaman Ansar, halifenin kendilerinden olmasını teklif etmişler; fakat bütün sahabîler halifenin Kureyşli olmasında, Kureyşli olması ve Hz. Peygamber´e yakınlığı bulunması hasebiyle Hz. Ebu Bekr´i halife seç-mede icmâ etmişlerdir.

2 Halifenin akıllı (âkil) ve erkek olması şarttır. Çünkü Pey-gamber (S.A.), «İdarelerini bîr kadına teslim eden millet iflah ol-maz.» buyurmuştur.

3 Halifenin emaneti omuzlamak için ileri çıkması; devlet iş-lerini yürütmek için yapacağı görevleri bilmesi, zahiri durumunun bu işe elverişli olması ve fena işlerle uğraştığı bilinmemesi şarttır. Bu konuda îbni Hazm şöyle der:

Bir kimse; tek bir şeyde bile olsa, Aliah´dan korkmayan, yer-yüzünde açıkça fenalık işleyen, emniyete lâyık olmayan, Allah´ın emrini yerine getirmeyen veya dînî hakkında bir şey bilmeyen bir şahsı halifelik makamına takdim etse günah ve fenalığa yardım etmiş olur. Peygamber (S.A.); «Bir kimse bizim emretmediğimiz bir işi yaparsa o merduddur.» ve «Ey Ebâ Zerr, sen zayıfsın, iki kişiye reis ve yetim malına velî olma!» diye buyurmuştur. Alîâhû Teâlâ da; «Eğer üstünde hak bulunan (borçlu), bir sefih (beyinsiz) veya zayıf olursa, yahut da bizzat yazdırmaya gücü yetmezse, velîsi dos-doğru yazdırsın. Erkeklerinizden iki kişiyi de şahit yapın. Eğer iki erkek bulunmazsa razı olacağınız şahitlerden bir erkekle, biri unu-tursa ötekine hatırlatması için iki kadın yeter,»[76] buyurmuştur. Bundan anlaşılıyor ki sefih, zayıf ve kendi işlerini yürütmediği için velîye muhtaç olan kimselerin müslürnanlara velî olması caiz değil-dir.»[77]

İbni Hazm, hilafetin verasete dayanmayacağını söyler, İslâm, soya dayanan saltanatı tanımaz. Bu konuda da İbni Hazm şöyle der: «Müslümanlar arasında İmamet (hilafet)´de verasetin caiz ol-mıyacağını, Râfiziler hariç, kabul etmeyen yoktur. Râfiziler ise, hem veraseti kabul ederler, hem de erginlik çağma ulaşmayan şah-sın İmam olabileceğini caiz görürler. Keza, müslümanlar arasında kadının İmametinin caiz olmayacağında ihtilâf yoktur.»[78]

İbni Hazm´e göre şartları kendisinde bulunduran kimse İmamete nasıl getirilecektir îbni Hazm, bu işin şu üç şekilden biriyle tamamlanacağını söyler:

1 Bu işin en iyi ve en doğru şekli, mevcut İmamın ölmeden Önce kendisinden sonra İmam olacak şahsı tavsiye etmesidir. Bu ko-nuda şöyle der: «Nitekim Peygamber (S.A.),´ Ebu Bekr Sıddîk´i; O da, Ömer´i; Süleyman b. Abdilmelik, Ömer b. Abdilaziz´i böyle tav-siye etmiştir.» İşte İbni Hazm´in benimsediği şekil budur. Bu misallerden anlaşılıyor ki O, gelecek İmamı tavsiye işinde akrabalık ve adam kayırma değil, dinin ve müslümanlann maslahatının öne alın-masını şart koşmaktadır.

Bu tavsiye işi, bi´at´m vacip oluşuna engel teşkil etmez. Umumî bir bî´at şarttır. Tavsiye ile seçilmek, ancak bî´atla tamamlanır.

2 Eğer İmamet için bir tavsiye yoksa gerekli şartlan haiz kimse ortaya atılır ve kendisine bî´at edilmesini teklif eder. Buna karşı çıkılmaz. İtaat etmek gerekir. Nitekim Hz. Ali Kerremallâ-hü vechehû nin İmamete getirilişi böyle olmuştur.

3 Sağ olan halife, kendinden sonraki halifenin seçimini gü-venilir bir şahsa veya bir zümreye bırakır. O şahıs veya zümre ara-larından birini seçer. Nitekim Hz. Ömer, Peygamber (S.A.)´in ha-yatta iken kendilerinden razı olduğu altı kişiye bu işi havale etmiş-tir. İbni Hazm der ki: «Bize göre bu tarzdaki halife seçiminde müslümanların ittifak ettiği şahsa razı olmak gerekir. Üç günden faz-la seçim işiyle uğraşmak caiz olmaz. Çünkü Peygamber (S.A.), Müs-lümanların iki geceden fazla İmamsız kalmalarını nehyetmiştir. Müslümanlar da, bundan fazla bir müddet içinde bu iş için toplan-mamıştır. Bu süreden fazlası bâtıl olup caiz değildir.»

İmametle ilgili bütün bu şekillerde îbni Hazm´in zahirî görüş-lerine göre hareket ettiği düşünülebilir. Çünkü o, burada müslümanlardan adalet ehli olanların icmâ´ına. uymaktadır. Bu müslü-manlar Ebu Bekr, Ömer,- Osman ve Ali (R.A.) ´ye bî´atta icma´ et-mişlerdir. Böylece her üç türlü halife seçimi de müslümanlardan adalet ehli olanların icmâ´ına dayanmaktadır. Bâgîlerin isyanı ise icmâ´ı bozmaz.[79]

Kebîre İşleyenler Hakkındaki Görüşleri


Kebîre (büyük günah) işleyenlerin durumu üzerinde münakaşa, ilk defa Haricîler arasında çıkmıştır. Bunlara göre kebîre işleyenler kâfirdir. Ehl-i Sünnet Ve´1-Cemaat, Hâricilerin bu görüşünü tanıma-mış ve kebîre işleyenlerin kâfir olmadığını, fakat işlediği bu günah için hesaba çekileceğini söylemiştir. Tevbe eder veya Allah´ın mağ-firetine uğrarsa kebîre işleyen bir kimse hesaptan da kurtulur. Mürci´eye göre îman olduktan sonra kebîre hiç bir zarar vermez. Nite-kim küför içindekilere taat da hiç bir fayda vermemektedir. Mu´te-zîlilere göre ise, kebîre işleyen ne mümindir, ne kâfirdir. Bunun iki-si arasında bir yerde olup tevbe etmeden ölürse ebediyyen ateşte kalacaktır.

Ibni Hazm, Ehl-i Sünnet´in yoluna yaklaşır. Çünkü nass´Iann ^âhirleri onla)pu desteklemektedir. Fakat kendisi, bu konuda kısmi bir ayırım yapar ve şöyle der: «Yaptığı günahlar için Allah´a tevbe-i nasuh ile tevbe eden kimsenin Allah bütün günahlarını affeder. Bir kimse tevbe etmeden ölür ve sevapları günahlarından ağır ge-lirse günahları düşer. Kendisi de cennete gider, cehenneme gitmez. Sevapları günahlarına denk gelirse bunlar A´raf ehli olurlar. Bu-rada bir müddet bekledikten sonra cennete giderler, cehenneme git-mezler. Eğer günahları sevaplarından ağır gelirse, bunlar günahla-rının fazlası kadar ceza görürler. Bunun müddeti, yüzlerine ateşin bir defa parlama müddetinden elli bin yıla kadar değişir. Sonra ateşten çıkar ve kalan sevapları karşılığında cennete girerler.»[80]

Bundan anlaşılıyor ki, îbni Hazm günah işleyenlerin, isterse iş-ledikleri günah büyük olsun, kâfir olmadığını kabul etmekte, son-ra da nass´larm zahirlerine dayanarak bu hususta bazı tafsilatta bu-lunmaktadır. Böylece O, nakli ilim hakkında benimsediği metodun-da da mantıkî olarak hareket etmektedir.

Artık İbni Hazm´in fıkhına geçebiliriz.[81]



İbnî Hazmin Fıkhı


İbni Hazm´in, nakilden ibaret olan nass´lan anlama metodunun, sadece bu nass´lann zahiri mânâlarını almak olduğunu söylemiştik.

îbni Hazm bu metodunu siyaset, Allah´ın sıfatları ve diğer aki-de mes´elelerine dair görüşlerine de tatbik etmiştir. Sadece ülûhiyetle nübüvveti ispat ederken akla dayanır. Ülûhiyyet ve nübüvve-tin ispatından başka mes´elelerde nass´lann zahirine dayanır ve hü-kümlerin illetlerini araştırmaz.

îbni Hazm´in bu metodu, fıkhında tamamen meydana çıkar; hattâ bu konuda temel unsur olur. İbni Hazm, fıkhı hükümler çı-karırken yalnız Kitap ve Sünnetin nass´larma dayanır. Bunlardan öte gitmez. Akla, nass´lann üstünde ve zahirî mânâlannın İlerisin-de bir işleme alanı bırakmaz. îbni Hazm-´e göre re´y´le de, hakkında nass bulunmayan bir mes´eleyi hüküm bakımından hakkında nass bulunan bir mes´eleye bağlamaktan ibaret ve istidlal bakımından neredeyse nass makamına kaim olan kıyas´la da, maslahatla da, se-bep olduğu neticeye göre hüküm ifade eden zerâyi´ ile de ictihad asla caiz değildir.[82]



Re´ye Dayanan İçtihadı Îbtâlî


Yukandaki ifadelerden de anlaşılacağına göre, îbni Hazm fıkhı hükümlerin çıkarılmasında re´y´e dayanarak içtihad yapılmasını ca-iz görmemektedir. Bu görüşünü ispat için O, yine nass´lann zahirine dayanır. Burada biz, Ibni Hazm´in bu konudaki delillerini kısaca anlatmak istiyoruz:

1 Kur´ân: Ibni Hazm, Kur´ân´m, «Biz o kitapta hiçbir şey ek-sik bırakmadık.»[83] âyetini delil getirir. Eğer re´y için boş bir saha kalsaydı Kur´an-ı Kerim bir kısım şeyleri eksik bırakmış ve ihmal etmiş olurdu. Keza, «Ey îman edenler, Allah´a itaat edin. Peygamber´e ve sizden olan emir sahiplerine itaat edin. Bir şey hakkında çekiş-tiğiniz takdirde, Allah ve âhiret gününe inanıyorsanız, hemen onu Allah´a ve Peygamber´e döndürün (bu hususta onların emirlerine başvurun).»[84] âyet-i kerimesi, bu konuda İbni Hazm´in görüşünü is-pat için bir delil teşkil eder.

Bu nass´da, îbni Hazm´e göre, şer´i hükümlerin kaynakları tesbit edilmiştir. Bunlar da Kitap, Sünnet ve ihtilaf konusu olmayan icma´dır.

2 Sünnet: îbni Hazm Sünnet nass´larının da zahirlerinden hareket eder. O, Peygamber (S.A.)´in şöyle buyurduğunu rivayet eder: «İlim insanların kalblerinden çıkarılıp al mm az. Ancak ilim, âlimlerin ölümüyle çıkıp gider. Âlim kalmayınca insanlar câhil re-isler edinirler. Bunlar da re´y ile fetva vererek hem kendileri sapar-lar, hem de başkalarını sapıtırlar.»

3 Sahabilerin sözleri: İbni Hazm, Hz. Ömer´in şu sözlerini ri-vayet eder: «Dininizde re´ye itibar etmeyiniz.» ve «Ancak, Peygam-ber (S.A.)´in re´yi isabetli olur. Çünkü ona, bunu ilham eden Allah´-dır. Bizim re´yimiz sadece zan ve tekliften ibarettir.»

îbni Hazm, sehâbilerden buna .benzer rivayetlerde bulunur. Hz. Ömer´in sözlerine benzer görüşleri, Hz. Peygamber´in halifesi Ebu Bekr ve Ali (R.A.)´den de rivayet eder.

İbni Hazm, kendi görüşünün doğruluğunu ispatlamakla yetin-mez, daha ileri giderek ve fakîhlerin büyük çoğunluğunun delil ola-rak kabul ettiği şeyleri nakzeder. Meselâ; «Ey akıl ve basiret sahip-leri, siz ibret alın.»[85] âyetinde re´y dayanılmasına delâlet eden bir şey olmadığını, ancak bu âyette cereyan eden olaylardan ibret alın-masına işaret buyunılduğunu söyler. Ayrıca îbni Hazm, Muaz b. Cebel´in Peygamber (S.A.)´e, Kitab ve Cünnefte bir hüküm bulun-madığı zaman re´yi ile içtihad yapacağını söylediğini ve Hz. Peygam-ber´in de onun bu fikrini tasvip ettiğini anlatan hadis´in doğruluğu-nu kabul etmez. Keza, Hz. Ömer´in Ebu Musa el-Eş´arî´ye gönderdi-ği kaza (yargı) mes´eleleriyle ilgili ve birbirine benzeyen olayları kı-yas yoluyla halletmesini emreden mektubun sıhhatini inkâr eder. îbni Hazm´in bütün münakaşa ve istidlalleri, lafızların zahiri mâ-nâlarına dayanır. Fakat sihhati (doğruluğu) sabit olan hadisleri in-kâr etmesi tamamen yersizdir.

Artık İbni Hazm´in ileri sürdüğü delilleri inceliyebiliriz. Bi-ze göre, re´yi kabul edenler, mes´eleleri başıboş ve bir kayda bağlamaksızın bırakmamışlardır. Fakihlerin caiz gördüğü re´y, ancak kıyas veya maslahattan ibarettir. Bütün re´y çeşitleri bu ikisine dayanır. Bunları kabul etmek, olayları Kitab ve Sünne-tin ışığı altında halletmektir. Nitekim Allâhu Teâlâ, ihtilâf çık-tığı zaman Kitab ve Sünnete başvurulmasını emretmiştir. O halde re´yi kabul etmek, Kur´ân nassınm dışına çıkmak demek değildir.

Kıyâsın Kitab ve Sünnete dayandırılması, hakkında nass bu-lunan mes´elelerin hükümlerini benzeri mes´elelere tatbik etmek demektir. Bu da, mes´eleyi Kur´an veya Sünnetin muayyen bir nassına dayandırmak olup Kur´ân ve Sünnetin dışına çıkmak de-ğil, nass´ları anlamının ve onlarla istidlal etmenin yoludur. Ni-tekim Huccetu´l-İslâm el-Gazzali de böyle söylemiştir.

Maslahata gelince; burada her türlü kayıttan âzâde olmak söz konusu değildir. Muteber olan maslahat, îslâmiyetin tanın-mış olduğu maslahattır. Bu da, naşs´lardan elde edilen umumî amaçlara başvurma olup nihayet Kitab ve Sünnete dayanmak demektir. Bunların dışına çıkmak veya hükümlerinin icabına uymamak değildir.[86]



İbni Hazm´e Göre Seri Deliller


İbni Hazm´e göre şeriatın emirleri ancak şu dört esas ile bilinir

1 Kur´ân nassı,

2 Peygamber (S.A.)´in sahih ve mütevâtir sünneti,

3 Ümmetin âlimlerinin icmâ´i,

4 Ancak bir tek şekle ihtimali olan delil.

İbni Hazm´in fıkhının kaynaklarını İşte bu dört esas teşkil eder.[87]

1- Kitab


Kitab, bütün şeriatın ilk kaynağıdır. Diğer kaynaklar buna da-yanır. Sünnetin hüccet oluşu .da ancak Kitab ile anlaşılmıştır.

Kitab, Peygamber (S.A.)´in en büyük mu´cizesi olup onun kıya-mete kadar bakî olan şeriatının düsturunu teşkil eder.

Kur´ân-ı Kerimin hükmü ya bizzat açıktır; evlenme, boşanma ve mirasla ilgili hükümlerin çoğu böyledir. Veya Kur´ân´m ihtiva etti-ği hükmün Sünnetle açıklanması gerekir. Meselâ namaz, zekât ve haccm hükümlerini Sünnet açıklamaktadır. Nitekim Kur´ân´da, Biz sana da Kur´ân´ı indirdik. Tâ kî insanlara, kendilerine indirileni açık-ça anlatsın...»[88] buyurulmuştur.

Kur´ân´m beyanları bazan apaçık olur, bazan da kapalı olur. An-cak zikir ehli onu anlar, Kur´an-ı Kerîm´de.de, «Bilmiyorsanız zikir ehline (bilenlere) sorun.»[89] emr-i ilâhîsi yer almıştır. Ibni Hazm bu konuda şöyle söyler :

«Beyan (Kur´an´in ifadesi), vuzuh (açlık) bakımından değişir. Bazan açık, bazan kapalı olur. însanlar, bunları anlamakta değişik duruma sahiptirler. Bazısı bunları doğru olarak anlar, bazısı anlıya-maz. Nitekim, Ali b. Ebî Talip (R.A.), «Kur´an´ın ifadesini ancak dî-ninde kendisine bir anlayış ihsan edilen kimse kavrar.» demiştir.

İbni Hazm, Kur´ân´m bazan Kur´ân ile açıklandığını, bazı Kur´ân nass´lannın,kapalı.veya tahsis edilmeye ihtiyaç gösterecek bir şe-kilde umumî (âmm) olduğunu ve bunları Kur´ân´ın diğer nass´lan-nın tahsis (tayin) ettiğini söyler.

îbni Hazm, Kur´an´m umumi (âmm) ifadelerini açıklayan lafız-ların iki kısmı olduğunu anlatır:

1 Zaman bakımından Kur´an´m umumî ifadesine yakın olan lafızlar. Bu lafızların açıklanmasına «Tahsis» denir.

2 Zaman bakımından Kur´an´m umumî ifadesine yakın ol-mayan lafızlar. Bu lafızların açıklanmasına da «Nesih» denir.

İbn-i Hazm´e göre nesih, hükmün zaman içerisindeki umumîli-ğini istisna etmektir. Bu, şu demektir: Nesih´den önceki zamanda bu hüküm tatbik edilmiş olup daha sonra zamanın umûmundan istis-na edilmiştir. İbni Hazm burada şöyle der:

«Nesih, istisnanın çeşitlerindendir. Çünkü nesih, zamanın istis-nası, yani bir işi belli bir zamana tahsistir. Buna göre, her nesih is-tisnadır, her istisna nesih değildir, diyebiliriz.»

îbni Hazm, Kur´an nass´Iannm birbirleriyle çatıştığını kabul et-. mez ve bunu kesin olarak reddeder. Çünkü Kur´an, ilâhî bir vahiy-dir. Dolayısiyle bunda birbirine zıt şeyler olamaz.

Kur´an nass´ları arasındaki çatışma (taâruz) nm varlığını kabul etmek, Kur´anda ihtilafın oldüuğnu kabul etmektir. Halbuki Allah Teâlâ, şu sözüyle Kur´anda ihtilâf bulunmadığını beyan etmiş ve: «Onlar, hâlâ Kur´ân´ı gereği gibi düşünmiyecekler mi Eğer O, Allah´dan başkası tarafından olsaydı elbet içinde birbirini tutmayan birçok şey bulunurdu.»[90] buyurmuştur.

Bir kimse Kur´an nass´ları arasında çatışma bulunduğu vehmi-ne kapılırsa, ya her iki âyetin birbiriyle bağdaşma imkânı, ya umu-mî (âmm) ifadesinin diğer bir âyetle tahsisi veya nesih ile onun bu vehmi ortadan kaldırılır.[91]



2- Sünnet


İbni Hazm şöyle der:

«İslâm şeriatında başvurulan asıl kaynağın Kur´an-ı Kerîm ol-duğunu beyan ettik. Kur´an-ı Kerîm´i inceledik ve onda gördük ki Peygamber (S.A.)´in emirlerine itaat etmemiz gerekmektedir. Al-lah Teâlâ´nın Kur´ân´da Resulünü şöyle vasfettiğini de biliyoruz:

«O, kendi havasından söylemez. O, (peygamber´in söyledikleri) an-cak kendisine gönderilen bir vahiydir.»[92] Buna göre, Allah´ın Pey-gamber (S.A.)´e göndermiş olduğu vahyi ikiye ayırabiliriz:

«1 Vahy-i Metlüv (tilâvet edilen vahiy).Bu i´cazkâr bir üs-lûba sahip olan Kitab (Kur´an)´dır.

«2 Vahy-i Mervî (rivayet olunan vahiy) : Bu i´cazkâr üslûba sahip olmadığı gibi metlüv de değildir. Menkul olduğu halde kitap halinde rivayet edilmemiştir. Fakat makrû´ (okunmuş) dur. Yâni bu, Peygamber (S.A.)´den varit olan haber olup Allahu Teâlâ´nın murâdını açıklayıcı mahiyettedir. Kur´an-ı Kerîm´de bu hususta şöy-le Duyurulmuştur: «...Tâ ki insanlara, kendilerine indirileni açıkça anlatasin.»[93] Buna göre Allahu Teâlâ, nasıl vahyin birinci kısmını teşkil eden Kur´an´a itaat etmemizi enırettiyse, vahyin bu ikinci kıs-mına da itaat emmemizi emretmiştir. Bunlar arasında hiçbir fark yoktur.»

Bu ifadeden anlıyoruz ki İbni Hazm´e göre Sünnet, her ne ka-dar nazm, tilavet ve i´caz bakımından Kitab gibi değilse de, vahiy olma yönünden onun aynıdır. Dolayisiyle Sünnet, Kur´an-ı açıkla-makta ve onun´bildirmediği hükümleri ihtiva etmekte olup Sünnete uymak Kur´an´ın emridir.

Îbni Hazm, Kur´an ve Hadîs nass´lannı şeriatın yegâne kaynağı sayar. Sünnet ve Kur´an, ona göre aynı mertebededir. Ondan önce Şafii de bu görüşü ileri sürmüştü. îbni Hazm, bu konuda şöyle der: «Kur´an ve sahih haber birbirine bağlıdır. Her ikisi de Allah ka-tından gönderilmiş olma ve itaat bakımından aynı hükümdedir. Çün-kü Allahu Teâlâ Kur´an´da; «Ey îman edenler, Allah ve Resulüne itaat edin. Kendiniz dinleyip durduğunuz halde ondan yüz çevirme-yin. Kendileri dinlemedikleri halde, dinledik diyenler gibi olma-yın.»[94] buyurmuştur.

Îbni Hazm, Peygamber (S.Â^)´in söz ve takrirlerini kesin olarak hüccet sayar. Peygamber (S.A.) ´in fiillerine gelince; îbni Hazm bun-ları, ancak onun emrettiği şeylerin tatbiki olduğuna delâlet eden bir söz bulunursa hüccet olarak kabul eder. Meselâ; Peygamber (S.A.)´-in; Namazı ben nasıl kılıyorsam siz de benden gördüğünüz gibi kı-lınız.» sözü böyledir. Veya Peygamber (S.A.)´in fiilinin sözü maka-mında olduğunu gösteren bir karine (işaret) bulunursa, bu fiili îbni Hazm hüccet olarak kabul eder. Çünkü karine, fiili söz mevkiine kor.[95]



Rivayet Bakımından Sünnetîn Kısımları


Îbni Hazm, rivayet bakımından Sünneti ikiye ayırır:

1 Mütevâtir Sünnet: Bunun hüccet oluşunda icmâ´ vardır. İbni Hazm´e göre mütevâtir Sünnet, kesin ve tereddütsüz bir hüc-cettir. Fakat, Îbni Hazm´in mütevâtir Sünneti tefsiri, Hadîs bilginleriyle diğer fakîhlerin tefsirine uymaz. Onlara göre mütevâtir, top-tan yalan üzerinde birleşmeleri imkânsız olan bir topluluğun sened bakımından Peygamber (S.A.)´e ulaşmak şartıyla yapmış olduğu ri-vayettir, îbni Hazm´e göre ise mütevâtir yalan üzerinde ittifak et-meleri imkânsız olan en az iki kişi tarafından rivayet edilen şeydir. Meselâ; bir memleketten gelen kimse herhangi bir şey rivayet etse, başka bir memleketten gelen diğer bir şahıs da, her ikisi birbirini görmediği halde, aynı şeyi haber verse İşte bu rivayet, îbni Hazm a göre tevatür ifade eder ve tasdiki gerektirir. İbn-i Hazm´in bu görü-şünü, aklın bedîhilerinden bahsederken de anlattık.[96]



2 Âhâd Haber: îbni Hazm, bunu, tevatür şartlarını haiz ol-mayan bir veya daha fazla kimsenin rivayet ettiği şey, diye tarif eder.

îbni Hazm, âhâd haberlerin tasdik edilmesini, bunların hem akâid hem de amel hususunda delil olarak alınmasını ileri sürerken birçok bilginlere muhalefette bulunur. îbni Hazm´e göre âhâd haber-ler hem îtikad, hem de amel bakımından uyulması gereken bir şey-dir. Bu suretle îbni Hazm, birçok muhaddislerle Ahmed b. Hanbel gibi muhaddis fakîhlerin bir kısmı ile birleşir. Diğer fakîhlere göre de haber-i âhâd´le amel etmek gerekir. Fakat, i´tikâdî mes´elelerde bu haberlere uymak gerekmez.

Âhâd haberleri akâid mes´elelerinde delil olarak alan îbni Hazm´le muhaddislerin delilleri şudur: Peygamber (S.Â.), bâzı kral-lara yazdığı mektupları birer kişiyle göndermiştir. Keza, Peygamber (S.A.), müslümanlara vazifeli olarak bâzı kimseleri tek olarak gön-derirdi ve bunların sayısmı nazarı itibara almazdı. Meselâ; Muaz´ı Yemen´e, Ebu Bekir´i Hac Emîri olarak Mekke´ye, Hz. Ali´yi, kadı olarak Yemen´e tek olarak göndermiştir. Sahâbîler, hakkında Kurf-ân nassı bulunmayan bir mes´eleyle karşılaştıkları zaman bunu hal-letmek için Peygamber´in Hadîsini araştırırlar ve bu hususla ilgili bir hadîs bulurlarsa, râvîlerinin sayışma bakmaksızın bu Hadîs´e gö-re hükmederlerdi.

Mütevâtir ile âhâd arasındaki fark, istidlal bakımmdan kuvvet farkıdır. Mütevâtir, âhâd´dan önce gelir. İki haber çatışırsa, yâni mü-tevâtirle âhâd haber birbirine zıt olursa ve aralarını telif kabil olmazsa mütevâtir hadîs, Peygamber (S.Â.) ´den intikal eden sâdık ha-ber olarak kabul edilir.

İbni Hazm, râvilierin bizzat adaletli ve «sika» olmalarını şart ko-şar. Sika râvîlerin en yüksek mertebesini fakih, öğrendiklerini iyi hıfz ve zapteden kimseler teşkil eder. Hâli belli olmayan kimselerin rivayetleri, böyle bir kimsenin âdil ve sözü makbul veya gayri âdil ve rivayeti merdut bir kimse olup olmadığı anlaşılıncaya kadar ka-bul edilmez.

Râvînin fakîh olması, onu en yüksek mertebeye dâhil olması-nın şartı olup -sözünün kabul edilmesinin şartı değildir. îbni Hazm bu konuda, Ebu Musa el-Eş´ârî´nin Peygamber (S.A.)´den rivayet et-tiği hadîsi misâl olarak ileri sürer ve «el-îhkâm» adlı eserinde şöy-le der:

«Ebu Musa el-Eş´âri´den Peygamber (S.A.) ´in şöyle buyurduğu rivayet edilmiştir: «Allah´ın benimle gönderdiği ilim ve hidâyet, bir toprağa yağan yağmura benzer. Eğer bu toprak iyi ise suyu emer ve bereketli bitkiler verir. Bu toprak sert ve kuraksa suyu üzerinde tutar. Allah, bununla da insanları faydalandırır. Onlar bu sudan içerler, taşırlar ve hayvanlarına içirirler. Diğer bir kısım toprak da vardır ki, dümdüz çöl olup ne suyu üzerinde tutar, ne de bitki verir. İşte dinde fakîh olan ve kendisini Allah´ın bana gönderdiği şeyler-le yararlandırdığı kimse de böyledir. O, öğrenir ve öğretir. Bu mer-tebeye yükselmeyen kimse, Allah´ın benimle gönderdiği hidâyeti ka-bul etmez.»

«Peygamber (S.S.), bu hadiste ilmin merteblerini eksiksiz ola-rak bir araya toplamıştır. Rivayet ettiği şeyleri tam olarak muhafa-za eden ve nassm lâfızlarının iktizâ ettiği mânâları anlayan, kişile-rin ihtilâfa düştüğü şeyi, Kur´ân ve Sünnetin nassına dayandırmaya dikkat eden fakîh, İşte iyi ve saf bir toprak gibidir. İşittiği sözleri hıfzeden veya yazmak suretiyle tesbit ederek önu sadece olduğu gi-bi başkasına nakleden, rivayet ettiği şeylerin mânâsına dikkat et-meyen, kişilerin ihtilâf ettiği şeylerin Kur´ân ve Sünnet nass´larma nasıl dayandırılacağını bilmeyen kimseler de, insanların faydalan-dığı suyu üzerinde tutmaktan öte gidemeyen toprak gibidir. Fakat Allah, onların bunu, daha anlayışlı kimselere tebliğ etmeleriyle in-sanları faydaîandırmiştir. Peygamber (S.A.), bu noktaya dikkati çekmiş ve: «Bâzı tebliğ edenler vardır ki hıfzetme ve anlayış bakı-mından dinleyenden daha güçlüdür.» buyurmuştur. Yine Peygam-ber (S.A.)´den; «Bâzı fıkıh ehli vardır İd aslında fakih değildir.» bu-yurduğu rivayet edilmiştir. İşittiklerini hıfz ve tesbit edemiyenler ne iyi toprak gibidir, ne de suyu üzerinde muhafaza eden toprak gibidir. Ancak bunlar, mahrum, mâzûr veya hem ot bitirmeyen, hem de suyu muhafaza etmeyen çöl durumundadırlar.»

îbni Hazm, rivayette râvînin birkaç tane olmasını şart koşmaz. Meselâ; ona göre bir râvînin rivayeti makbuldür. îbni Hazm, iki er-keğin veya bir erkekle iki kadının şahitliği ile hadîs rivayetini üç

cihetten birbirinden ayırır:

1 Allâhu Teâlâ, dînini korumayı üzerine almıştır. Dolayısıy-la âdil olan bir kişi, Peygamber (S.A.)´den naklolunan sözleri riva-yete yeterlidir.Dinde kıskançlık ve çekişme yoktur. Rivayetler bir-biriyle çatışırsa, sened bakımından kuvvetli olan öne alınır. Kullara ait işlere gelince, bunlar kıskançlık ve çekişmeye dayanmaktadır. Kıskançlık ve çekişme olan bir yerde itham bulunur. Elbette bu it-hamı iki erkeğin veya bir erkekle iki kadının şahitliğiyle gidermek

gerekir.

2 Kaza (yargı), adaletli kimselerin şahitliğiyle kesinlik ka-zanır. Bunun içindir ki âdil kimselerin şahadetiyle hükmetmeyen kadı günah işlemiş olur. Kadı´nın mutlaka şahide dayanması gere-kir.

3 Rivayet, şahitlik değildir. İbni Hazm, bu hususta şöyle der: «Allah şeriatın bütün mes´elelerinde; Peygamber (S.A.) şöyle buyur-du. Allah bize böyle emretti, dememizi farz kılmıştır. Çünkü Allâhu Teâlâ: «Allah´a itaat ediniz ve Usûlüne de itaat ediniz.»[97] ve «Peygam-ber size ne verdiyse onu alın, sizden neyi yasak ettiyse ondan da sa-kının.»[98] buyurmuştur. Allah ve Resulü bizi bundan nehyetti veya bize bunu emretti, dememizi farz kılmış, bu şunun haklı olduğuna şahitlik etti, bunun haklı olmadığına bir kimse yemin etmedi, deme-mizi farz kılmamıştır.»[99]

Görüyoruz ki Îbni Hazm, bu son ciheti anlatırken tamamen lâ-fızların zahirî mânâlarını almaktadır. Çünkü O, rivayetin «şahit ol-duk» ve benzeri kelimelere dayanmasının şart olmadığını belirtmek-tedir. Ona göre şahadetle rivayet arasındaki farklardan biri de İşte

budur.

Îbni Hazm, rivayetleri ancak senedleri Peygamber (S.A.)´e ula-şıyorsa kabul eder. Buna göre, hadîs rivayet ettiği sahâbinin ismini zikretmeyen tabiînin mürsel hadîsini kabul etmez. Keza, tabakalar-dan birinde senedi kesilen (inkıta´ eden) bir haberi kabul etmediği gibi, mânâsı üzerinde icmâ´ olmadıkça mürsel veya münkatı´ hadîsi de kabul etmez ve bu hususta şöyle der:

«Mürsel haber (hadis), nesilden nesile kabul edilmemiş ve sıh-hatında kesin bir şekilde icmâ´ hâsıl olmamışsa reddedilir. Eğer onun üzerinde icmâ´ edilmişse bunun Kur´ân gibi Peygamber (S. A.)´den nakledildiğini kabul eder ve sened aramayız. Mürsel hadi-sin, bizzat Peygamber (S.A.)´in ağzından işitilmiş olup olmaması eşittir. Meselâ «Vârise vasiyet yoktur.» hadîsi ve Peygamber (S.A.)´-in nübüvvetini gösteren mu´cizelerin çoğu böyledir. Bunlar sağlam senedlerle rivayet edilmiş olup büyük bir topluluğun nakline dayan-maktadır. Kur´ân´da zikredilen ay (kamer)´in yarılması, Peygamber´in birazcık yemekle birçok kimseleri doyurması ve bir bardak su ile orduyu suya kandırması da böyledir.»

îbni Hazm, sahâbî: «Bunu Peygamber (S.A.) buyurdu» deme-dikçe, bir sözün Peygamber´e nisbetini kabul etmez. Ona göre bir sözün hadis olduğu açıkça söylenmelidir. Bu sebepten İbni Hazm, sahâbîlerin; «Sünnet böyledir» veya «Biz bununla emrolunduk» gibi sözlerini hadîs ^olarak kabul etmez ve bu ifadeleri Peygamber (S. A.V)´e isnad mahiyetinde saymaz. Çünkü bu ifadeler, sahâbîlerin bu konuda Peygamber (S.A.)´den bir şey işitmiş olmaları mânâsına gelebileceği gibi, kendilerinin böyle ictihad ettikleri mânâsına da gelebilir. Böyle bir ihtimal karşısında herhangi bir şey Peygamber (S.A.)´e nisbet edilemez. İbni Hazm, şahabının içtihadını hüccet say-maz. O, hem sahâbîyi, hem de derece bakımından sahâbiden sonra gelenleri taklit etmez.

Buna göre, İbni Hazm´in rivayet hususunda da zahirî olduğu an-laşılmaktadır.[100]

3- İcmâ1[101]


Şimdi İbni Hazm´e göre şeriatın üçüncü kaynağı olan icmâ´ı an-latabiliriz, îbni Hazm´in icmâ´

üzerindeki görüşleri üç noktada top-lanabilir:

1 İcmâ´ın hakikati,

2 Hakkında icmâ´ hâsıl olan asıl; buna usûl-i fıkıhçılar icmâ´ın senedi» adını verirler,

3 Îcmâ´ın asrı.

İcmâ´ın hakikatine gelince: İbni Hazm bunu açıkça tarif etmez.

Fakat şerîatin kaynak ve hükümlerini bölümlere ayırarak açıkla-maya çalışır. Ona göre dînî hükümlerin sadece iki kaynağı vardır. Bu da; ya Mushaf ta yer alan vahy-i ilâhî, yâni Kur´ân´dır. Veya Mushaf ta yer almayan vahy-i ilâhî, yani Peygamber´in Sünnetidir. Bu iki esasa dayanan dinî hükümler üç kısma ayrılır:

a) Ümmetin asırdan asra nakledegeldiği )ıükümler: Bunlar İman, namazlar, oruç ve haccm esasları gibi icmâ´a dayanan «hükümlerdi.

b) Tevatürle nakledilegelen birçok sünnetler: Bunlar hakkında ic-mâ´a tesadüf edilmemiştir. Peygamber (S.A.)´in sahâbîlerin yanında oturarak namaz kılması ve Hayber arazî´sini içinden çıkan gelirin ya-rısı karşılığında Yahudilere kiraya vermesi böyledir.

c) Güvenilir kimselerin nakledegeldikleri meseleler: Bunların bir kısmı üzerinde icmâ1, bir kısmı üzerinde de ihtilâf edilmiştir.[102]

İcmâ´m senedine gelince : îbni Hazm, üzerinde icmâ´ yapılan mes´-elenin ancak bir nassa dayanmasını şart koşar. Bu nass da Peygamber (S.A.)´den nakledilen Sünnettir. Sünnet ise; ya Peygamber aleyhis-selâm´m sözü, ya fiili veya ikrarı (takriri) dir. Hakkında böyle bir nass bulunmayan mes´ele üzerinde icmâ´ olduğu iddiası bâtıldır. Çünkü Allah; «Rabbinizden size inen (Kur´ân-ı Kerim)´e uyun. On-dan başka velîlere uymayın.»[103] ve «Bugün sizin dininizi kemâle erdirdim ve üzerinizdeki nimetimi tamamladım.»[104] buyurmuştur. Do-layısıyla bir nassa dayanmayan icmâ´ı kabul etmek, Allah´ın indir-mediği bir şeye uymaktır. Keza, nassa dayanmayan bir mes´ele üze-rinde icmâ´a varmak, Peygamber devrinde hükmü bildirilmemiş mes´elelerin mevcut olduğunu ileri sürmek ve dînin Peygamber dev-rinde tamâm olmadığını ortaya atmak" demektir.

Görülüyor ki İbni Hazm, sadece nass´lara dayanmaktadır. Diğer fakîhler ise, hem nass´lara dayanmakta, hem de hakkında nass bu-lunmayan mes´eleleri nass´lara hamletmek suretiyle bir hükme bağ-lamaktadırlar. Allah´ın bildirdiği hükümlerin sebeplerini keşfedip bunlara göre kıyaslar yaparak, yeni mes´elelerin hükümlerini bildir-mek, dînin temel esaslarmdaki, mükemmelliği zedelemez. Namüte-nahi ve yeni olaylar, bu temel esasların ışığı altında bir hükme bağ-lanmak mecburiyetindedir.

İcmâ´ın asrına gelince: İbni Hazm´e göre bir hüküm üzerinde kimler tarafından icmâ´ yapılabilir ve hangi asrın icmâ´ı muteber-dir İbni Hazm bu sorulara verdiği şu cevabı Dâvûd ez-Zâhni´ye nisbet eder: Muteber olan icmâ´ ancak sahâbilerin icmâ´ıdır. Çünkü sahâbîler, dîni hükümleri bizzat Peygamber (S.A.)´den öğrenmişler-dir. Ancak bizzat Peygamber (S.A.)´in öğrettiği şeyler üzerinde ic-mâ´ olabilir. Ayrıca sahâbîler, mü´minlerin tamamını temsil ediyor-lardı. Dolayısıyla onların icmâ´ı bütün mü´minlerin icmâ´ı oluyordu. Sahâbîlerden sonraki asırlara ait mü´minler, müslümanların bir kıs-mını teşki-l etmektedirler. Mü´minlerin bir kısmının icmâ´ı ise, icmâ´ hüviyetini kazanamaz.[105]

Ibni Hazm´e göre´ icmâ´, bütün âlimlerin Peygamber (S.A.)´den bizzat öğrenmiş oldukları mes´eleler üzerindeki tevatüre dayandı-ğından, Medînelîlerin icmâ´ı bütün mü´minlerin icmâ´ı sayılmaz ve dinde bir hüccet teşkil etmez. Çünkü Medîneliler, bütün mü´minleri temsil edemezler.[106]



4- Delîl


Ibni Hazm´e göre şeriatın dördüncü kaynağını «delil teşkil eder. Diğer Ehl-i Sünnet fakîhlerine göre ise, şeriatın dördüncü kaynağı kıyas´tır. Zahirîler kıyası tanımazlar. Fakat «delil» adını verdikleri] kıyasa benzer bir kaynak ileri sürerler. Hatib Bağdadî, Târih´inde de bunu Dâvûd ez-Zâhirî´nin ortaya attığını söyler. Lâkin Zahiriler, delilin kıyastan ayrı olduğunu ve nass´lann dışında bir şey olmadı-ğını söylerler, İbni Hazm, bu konuyu anlatırken sert bir dil kullanır ve şöyle der:

«Câhiller bizim «delil» tâbirimizi nass´ların ve icmâ´m dışında bir şey zannederler. Bir kısmı da, delil ile kıyâsın aynı şey olduğu-nu söyler. Bunlar son derecede sakat ve yanlış bir zanna kapılmak-tadırlar. Biz, insâallah, hüccet olarak kabul ettiğimiz delil´i bütün çuplaklığıyla ortaya koyacağız.»

Bundan sonra Ibni Hazm delîli açıklamaya girişir ve onun nass veya icmâ´dan çıkarılmış plan ve bizzat bunların delâletine dayanan bir şey olduğunu, bir illet sebebiyle nass´lara hamledilmediğini söy-leyerek, kıyâsı reddeder. Çünkü, kıyâsın esâsı nass´dan çıkarılan il-lete dayanmakta ve o nass´ın hükmü, aynı illeti taşıyan diğer mes´elelere de tatbik edilmektedir. Nass´lara dayanan delîl ise bizzat nass´lardan [107]alınmaktadır.[108]



Nass´ların Tâ´lîli[109]


Fakîhlerle Zahiriler arasındaki asıl fark ve ihtil4fxfc. nasşlann ta´lîli teşkil eder. Fakîhlerin büyük çoğunluğuna göre nass´larîn ma-nâları akılla bilinir. Çünkü nass´lar, belirli maksatlar için gelmiştir. Din ve dünya işleri bunlarla tanzim edilir, insanlar, dosdoğru ve faziletli bir yolda ancak bunlar sayesinde gidebilir. Her nass´ın lâ-fızlarının delâlet ve ifade ettiği umunu ve hususi mânâları iyice kav-ranır. Meselâ; şarabı yasak eden nass´dan bunun niçin yasak edil-diği ve bu yasağın (tahrîmin) gayesi tesbit edilir. Sonra bu nass, tahrimin sebebi (illeti) ´ni taşıyan her içkiye tatbik edilir. Böylece Kur´an nass´larıyla Peygamber´in hadîslerinin toplamından bir kı-sım külli kaideler elde edilir. Birçok cüz´İ mes´eleler bu kaidelerin şümulüne girer. Bu kaidelerin tatbiki sayesinde mevcut olan hâdi-selerin hükümleri bilinmiş olur. Bu suretle de şeriatın tatbik imkânı genişler. Çünk) bu kaideler, bir mes´elenin şer´î hükmünü öğrenmek isteyen ve bunun hakkında bir nass bulamayan herkesin ışığına doğ-ru koştuğu bir nurdur.

İşte bu anlattıklarımız fakîhlerin görüşleridir. Zahirîlere gelince; onlar nass´ların, kulların her türlü ihtiyacına cevap vereceğini kabul ederler. Fakat her nass, sadece kendi konusunu açıklar ve bun-dan öte gidemez. Nass´dan istinbat edilen bir illetin mevcudiyeti düşünülemez. Eğer nass´ların, kulların maslahatını temin için geldi-ğine inanmak gerekirse hiçbir şeyin nass bulunmadıkça haram veya helâl olduğu söylenemez. Eğer bâzı nass´lar belli sebeplerle gelmiş-se bu nass´ların hükümleri, ait oldukları mes´elelerin dışına çıka-maz, îbni Hazm bu hususta şöyle der:

«Şeriatın her hükmünün bir sebebi vardır diyemeyiz. Belki şöy-le söyleyebiliriz: Şeriatın muayyen hükümlerinin sebepleri bulun-duğu nass´la belirtilmiştir. Sebebi nass´la belirtilmeyen hükümler de vardır. Bu gibi hükümler, dilediği her şeyi yapma kudretine sahip olan Allah´ın murâd ettiği şeylerdir. Biz, bir şeyin haram veya he lal olduğunu söyleyemeyiz. Rabbimiz ve Peygamberimiz (S.A.)´in . buyurduğu şeyleri ne artırabiliriz, ne de eksiltebiliriz. İşte hakîkî din budur. Hiçbir kimse bunun zıddına hareket edemez ve bundan başka türlü inanamaz. Muvaffakiyet de Allah´dandır. Kur´an´da; «O, yaptığından sorulmaz. Onlar ise sorguya çekilirler.»[110] buyurulmuştur. Böylece Allah, kendisiyle bizim aramızda kıyas edilemiye-cek kadar büyük fark olduğunu ve onun fiillerinde «niçin»in bit yeri bulunmadığını bildirmiştir. Allah´ın hüküm ve filleri hakkında ni-çin böyle yapmıştır, diye sorma hakkımız olmadığına göre, şeriatın hükümlerinde sebep aramamız bâtıldır. Allah bunu şu sebepten böyle yaptı diye nass´la belirtilmemişse, bizim ileri sürdüğümüz il-letler tamamen değerini kaybeder. İşte bunun da sorulması caiz ol-maz ve hiçbir kulun; «Niçin bunun bir sebebi var da, ötekinin yok-tur » demesi doğru olmaz. Keza; «Allah, niçin bunun sebebini bil-dirdi de diğerinin bildirmedi » diyemez. Çünkü bir kimse, böyle bir soru ortaya atarsa, Allah´a isyan etmiş ve dinî bakımdan küfre düş-müş olur,»[111]

Burada îbni Hazm´in nass.ları ta´Iil konusunda meseleyi başka bir sahaya intikal ettirdiğini görüyoruz. O, nass´larm ta´lîlini Allah´ı yaptığı işlerden sorguya çekmek, Allah´ın fiil ve sözlerinde yaratıcı iradesini ta´lîl etmek gibi bir şey sayıyor. Burada İbni Hazm, konu-dan tamamen uzaklaşmaktadır. Çünkü fakîhlerce kabul edilen nass´-larm ta´lîli, bu nass´larm maksat ve gayelerini tanımak ve onların şâmil olduğu mânâları tamim etmektir. Bu ise, Allah´ın nass´Iarla neyi murâdettiğini tesbit etmektir, Allah´ın iradesini söz konusu et-mek değildir. Bunun için diyebiliriz ki, îbni Hazm gibi derin bir tet-kik sahibi olan bir bilginin böyle düşünmesi yakışık almakmaktadır. Çünkü nass´larm ta´lîli ile, hâşâ, Allah´ı sorguya çekmek arasında büyük bir fark vardır. Nass´larm mânâlarını araştıran kimse, bu hükümlerden Allah´ın ne murâdettiğini öğrenmek istemekte ve nass´-ları tefsir ederek, Rabbu´l-Âlemîn´in bu hükümlerdeki murâdını an-lamaya çalışmaktadır. Allah´ın irâdesini söz konusu yapan kimse de; «Bunu niçin böyle yaptın, ey Rabbu´l-ÂIemîn » diye sormaktadır. Bu ikisi arasındaki fark şüphesiz çok büyüktür.[112]

Îstishâb


İbni Hazm kıyas, maslahat, istihsan ve zerâyi´ gibi bütün re´y çeşitlerini reddettikten sonra hakkında nass bulunmayan meselele-ri neye göre halletmektedir

îbni Hazm, hakkında nass bulunmayan meselelerde istishab ve ibahat-ı asliyye[113] prensibine dayanır, İbni Hazm´e göre istishab´ın mânâsı, nass´a dayanan bir hükmün değiştiğini gösteren nass´lar arasında bir delil bulununcaya kadar devam etmesidir. Ona göre haram edilenler hariç, her şeyin mubah oluşu nass´la sabittir. Allahu Teâlâ, Hz. Âdem´in yeryüzüne inişi sırasında şöyle buyurmuştur: «Yeryüzünde sizin için bit vakte kadar durak ve faydala-nacak şeyler vardır.»[114] İbni Hazm bu nass´ı şöyle açıklar: Allau Teâlâ bu âyetinde, «bizim için faydalanacak şeyler» olduğıanu bildi-rerek insanlara her şeyi mubah kılmıştır. Sonra bunlardan dilediği-ni yasak etmiştir. Yâni bunların hepsi, şer´î bir nass´â dayanır.»[115]

İbni Hazm, istishabı alıp birbirine benzeyen şeyleri bir hüküm altında birleştiren kıyas yoluyla içtihadı terkedince, bâzan- acaip du-rumlara düşmüştür. Şöyle ki:

a) Eşyada renginin, kokusunun ve tadının t değişmesi gibi pis olan bir şeyin maddî eserleri görülmedikçe o eşya temizdir. Meselâ, suya pis bir şey düşse ve onda böyle bir değişiklik meydana gelme-se, bu su temiz olup içilmesi ve abdest alınması caizdir. Bundan, ancak durgun suya idrarın katışması istinâ edilmiştir. Çünkü böy-le bir suyun pis olduğunu bildiren bir nass vardır.[116]

b) Köpeğin artığı, yâni köpeğin bir kaptan içmiş olduğu su ve benzeri maddelerin geriye kalan miktarı pistir. Bu kabı temizlemek için, biri temiz toprakla olmak üzere, yedi kere yıkamak gerekir. Çünkü bu hususta nass vardır. Buna mukabil domuzun artığı te-miz olup içilmesi veabdest alınması caizdir.[117]

c) Durgun bir su insan idranyla pis olur. Öte yandan domuzun idrarı böyle bir suyu pis etmez. Çünkü nass sadece insan idrarı hak-kında varit olmuştur. Dolayısıyla domuz vesair hayvanların idrarı buna kıyas edilemez.[118]

Şüphesiz bu görüşler, fıkıh ve fikir alanında tuhaf şeylerdir.İbni Hazm´i bunlara sürükleyen sebep, onun, re´y ve riass´larm mâ-nâlarının akıl ile kavraıulabileceğini reddedişidir. Bu yüzden O, nass´ların hükümlerini muayyen İlletlere, tesbit edilmiş maslahatla-ra, meseleleri benzerlerine mukayese edip bunları aynı hüküm al-tında birleştirme (kıyas) esnasına dayandırmaz. Lâkin böylece, istinbat temelinden yıkılmış olar.[119]



Sonuç


Bu kısa açıklamalar, umumî olarak Zahirî fıkhını ve özellikle îbni Hazm´in fıkhî görüşlerini aksettirmektedir.

Nass´lann Zahirî mânâlarını kabul etmek konusunda şiddet gösteren ve diğerlerine sert bir şekilde muhalefet eden Zahirî mezhe-binin ilk imâmı Dâvûd el-lsbahânf´dir. O´nun bir kısım görüşlerini yukarıda abattık. Onlar, Dâvûd ez-Zâhirî´nin fıkhî metodunu yan-sıtmaktadır.

İşte bu metod, onu bütün rivayete ve senedleriyle hadîs topla-maya sevketmiştir. Çünkü o, re´y´e itimat etmediği müddetçe, nass´-ların Zahiri mânâlarına göre hüküm vermek için buna mecbur ol-muş ve netice itibariyle de çok zengin bir servet bırakmıştir[120]



Zahiri Mezhebinin Yayılışı


Bu mezheb, ilk kurucusu Dâvûd zamanında ve ondan sonra çok az yayılmıştır.

Büyük şehirlerdeki mezheplerin hiç birisi kadar yayılma imkâ-nı bulamamıştır. Hicrî beşinci asırda îbni Hazm ortaya çıkıp bu mez-hebe üç yönden büyük hizmetlerde bulunmuştur.

1 Zahirî mezhebinin usûlünü tesbit etmiş ve bunlan günü-müze kadar tesirini devam ettiren kitaplarında belirtmiştir. Bu ki-tapların en büyükleri şunlardır:

a) el-lhkâm fî Usûli´1-Ahkâm: Ibni Hazm bu eserinde kendi mezhebinin usûlünü ele alıp açıklamış, diğer mezheplerin usulleriy-le karşılaştırmış ve görüşlerinin hepsinde haklı değilse de, bunlan şiddetle savunmuştur.

b) Ibni Hazm, adı geçen kitabını gayet güzel bir risale şeklin-de telhis etmiş ve buna «en-Nubez[121] adını vermiştir. Bu risalede Zahirî mezhebine ait metodlann ince bir özeti ve diğer mezhepler-le küçük münakaşalar yeralmaktadır.

c) el-Muhallâ: Bu eser, kelimenin tam manasıyla İslâm fıkhı-nınm bir mecmuasını teşkil eder. Ibni Hazm, bu eserinde ahkâm ha-dislerini, bütün îslâm ülkesindeki âlimlerin fıkhî görüşlerini topla-mıştır. Bu eser, haddizatında çok faydalı olup bütün Zahirî mezhe-bini ihtiva etmekte ve ona tarihteki yerini kazandırmaktadır. Eğer bu eserde îbni Hazm´in bazı sert çıkışları ve bir kısım tuhaf ifadele-ri yer almasaydı, Sünnet fıkhı üzerine yazılmış olan eserlerin en üs-tünü olurdu.

2 İbni Hazm, Zahiri mezhebini yaymak için davete başlamıştır. Fakat dilinin sert oluşu, hasetçilerin kinini üzerine çekmiştir. Da-vetine edilen icabet, onun bu uğurda harcamiş olduğu gayrete nis-betle çok az olmuştur. O, Allah kendisinden razı olsun bunu, «Bir âlime memleketinde itibar edilmez» diye açıklar ve şöyle der: «Bizim durumumuz da, kişi kendi muhitinde takdir edilmez[122] atasözüne uymaktadır. İncil´de Hz.´İsa´nın: «Bir peygamber, ancak kendi memleketinde hürmetsizlik görür.» dediğini okudum. Peygamber (S.A.V.)´in Kureyşten gördüğü muameleleri düşününce bunu daha iyi anlarız. Kureyşliler zekâca daha ileri, akılca daha kuvvet-li, kavrayış bakımından daha sağlam, en mübarek yerde oturmak şerefine sahip oldukları ve en güzel nimetlerle beslendikleri halde, Hz. Peygamber´i takdir edememişlerdir. Allah, (Medine´de oturan) Evs ve Hazrec kabilelerine bu takdir imkânmı bahşetmiş, böylece onları bütün insanlardan üstün kılmıştır. Allah, fazlını dilediği kim-selere ihsan eder. Bizim Endülüs de aynı durumdadır. Endülüslüler, aralarından yetişen ve kendilerinden üstün olan bir âlimi çekeme-mişlerdir. Onun yaptığı çok şeyi azımsamişlar, iyiliklerini kötülük - saymışlar, kusur ve hatâlarını araştırmaya koyulmuşlar, hayatı bo-yunca karşılaştığı bu gibi fena davranışlar, diğer memleketlerdekilerden kat kat fazla olmuştur. Bu âlim başarılı olunca hırsız, evirip çevirici ve iddiacı demişler, orta halli olduğu zaman soğuk yüzlü, değersiz, zayıf ve düşüktür demişler; ilerleyince bu ne zaman böyle oldu, ne zaman okuyup yetişti vay anasını! demişlerdir.[123]

îşte bu sözler açıkça göstermektedir ki hasetçilerin kini, îbni Hazm´in bu mezhebi yaymasına engel olmuştur. Şüphesiz Endülüs âlimlerinin, İbni Hazm´in şahsına olan kinleri, Zahirî mezhebini da-ha da kötü durumlara düşürmüş ve bu mezhebi kuvvetlendirmek için onun göstermiş olduğu´gayretlerin netice vermesini engellemiş-tir. Bu yüzden îbni Hazm, milletine karşı çok şiddetli davranmış, on-lar da kendisine karşı aynı şekilde şiddet göstermişler, böylece îbn Hazm´in emekleri boşa gitmiştir.

3 Îbni Hazm, gençleri yanma toplamıştır. O, Zahirî mezhe-bini, emsali veya yaşça kendisine yakın olan kimseler arasında neşredemeyince, istiyerek veya mecburen son ömrünü geçirdiği çiftli-ğinde mezhebine ait görüşleri yanma gelen gençlerin kalblerine yer-leştirmiştir. İşte îbni Hazm´in bu genç talebeleri, hocalarının ilmini samimiyetle öğrenmeye çalışmışlar, onun fıkıh, hadîs ve diğer îslamı ilimlere dair görüşlerini benimsemişlerdir. Bunlar- sayı bakı-mından az ve genç olmalarına, büyük âlimler, arasında, yer alma-malarına rağmen, ihlâs ve çalışkanlıkları sayesinde büyük topluluk-ların yapamıyacağı şeyleri başarmışlardır. Ölümünden sonra İbni Hazm´in kitaplarını toplamak ve görüşlerini açıklamak hususunda bunların tesiri büyük olmuştur.[124]



Îbni Hazm´den Sonra Zahiri Mezhebi´nîn Durumu


Bu mezheb, İbni Hazm´in ölümüyle ortadan kalkmamıştır. İbni Hazm, bu mezhebi kitaplarıyla ebedileştirmiş ve kendisinden ilim tahsil eden öğrencileri vasıtasıyla yaymaya muvaffak olmuştur. Onun bu genç öğrencilerinden bir kısmı, Zahirî mezhebini yalnız En-dülüs´te değil, Doğu İslâm ülkelerinde de yaymışlardır.

Doğu İslâm ülkelerine giden talebesi Buharî ve Müslim´in sa-hihlerini bir araya toplayan el-Humeydî´dir. Bu zat, İbni Hazm´in vefatından sonra Endülüs´den kaçmış olup hocasının yazmış olduğu eserler vasıtasıyla Zahiri mezhebini Doğu İslâm ülkelerine yaymış-tır.

el-Humeydi´nin adı Ebu Abdillah Muhammed b. Ebî Nasr´dır.420 H. yılında doğup 488 H. yılında ölen el-Humeydî, tarihçi ve haddis idi. İbni Hazm´den tahsil görmüş, İslâmı birçok ilimlerde ondan icazet almış, îbni Hazm´in kitaplarını bizzat kendisinden okumuş ve Zahirî mezhebini yaymaya çalışmıştır.

îbni Hazm´in talebeleri her tarafa dağılmışlardır. Gittikleri yer-lere hocalarının kitaplarını götürmüş olmaları, gelecek nesiller üze-rinde büyük tesirler bırakmış, "böylece her nesil arasında zahirî olanlar bulunmuş ve her asırda Endülüs bir zahirî fakihinden hâlî kalmamıştır.

Hicrî 6. ve 7. yüzyıllarda yaşayan âlimlerden Ebu-1-Hattab Mec-duddin Ömer b. el-Hasan[125] dikkati çekmektedir. Ebu´l-Hatatb, «İbni Dıhye» künyesinyle anılır. Bu zat, bütün Endülüs´ü dolaşmış ve buranın büyük bilginlerinden ilim tahsil etmiş, sonra Eyyûbîler dev-rinde Mısır´a gelmiştir. el-Makkarî bu bilgin hakkında şöyle der:

«Ebu´l-Hattab Mısır, Mağrib, Şam, Irak ve İranda rivayetle meş-gul olmuş, hadîs tahsili için seyahatler yapmış, bir çok kitap telif etmiş, usûl okumuş, hadîs rivayetinde pek yararlı olmuş... ve gayet faydalı bir çok eser yazmıştır.»

Dikkati çeken ve İslâm tefekküründe büyük tesirleri olan âlimlerden Muhyiddin b. el-Arabî (öl. 638 H) de, ibadet bakımından Za-hirî mezhebinde olup Ebu´l-Hattab b. Dıhye ile çağdaş idi. el-Mak-kari bunun hakkında da; «ibâdet bakımından zahirî, itikat bakımın-dan da bâtinî görüşlere sahipti.» der.[126]

Ebu´l-Hatab ile Îbnu´l-Afabî Endülüs´e hükmeden Muvahhidîler devrinde yaşamışlardır. Diyebiliriz ki Hicrî 6. asrın sonu ile 7. as-rın başı Zahirî mezhebinin parlak ve yayılma devridir. Bu mezhebi Hicri 580-595 yıllarında iktidarda olan Yakub b. Yusuf b. Abdilmü´-min b. Ali, Kuzey Afrika ve bütün Endülüs ülkelerinde yaymıştır.

Adı geçen Emir, bu mezhebe göre amel edileceğini halka ilân etmiş ve kendisinden sonra gelenler de onun izinden giderek bu mez-hebi yaymaya çalışmışlardır. «el-Mu´cib fî Telhîs-i Ahbâri´l-Mağrib» adlı eserin yazarının[127] anlattığına göre, Emir Yakub, müslüman-îarı Sünnete sarılmaya ve Maliki mezhebini bırakmaya, sadece Al-lah´ın Kitabı ve Resulünün Sünneti ile amel etmeye çağırmıştır. Hat-tâ, Mâliki mezhebi üzerine yazılmış olan fıkıh kitaplarını´ toplatıp hepsini yaktırmıştır. Burada sözü" el-Mu´cib yazarına bırakıyoruz:

«Adı geçen Emir Yakub´un saltanat günlerinde fürû´ ilmi sön-müş ve fakihler bu Emirden korkmaya başlamıştır. Emir. Yakub, Kur´ân-ı Kerim ve Hadis kitaplarını ayırdettikten sonra Maliki mez-hebine göre yazılmış olan kitapların tamamen yakılmasını emret-miştir. Bütün ülkede, Mâliki mezhebine ait kitapların yakılmasına devam edilmiştir. Sahnun´un «el-Müdewene»si, îbnı Yûnus´un «Kitab» ı, Ebu Zeyd´in[128] «Nevadır» ve «Muhtasar» ı, el Berazii´nin[129] «Kitâbu´t-Tehzib» i, İbni Habib´in[130] «el-Vadıha fi´s-Sünen ve´I-Fıkh» ı gibi eserler bunlar arasındadır. O günlerde ben, Fas şehrin-de idim. Bu kitapların yüklerle getirilip bir yere yığıldığını, daha sonra ateşlenip yakıldığını gördüm.»[131]

el-Mu´cib yazan yine şöyle der: «Emir Yakub, insanların re´y il-mi ile iştigal ´etmelerini ve re´y´ dayanarak münakaşaya girmeleri-ni yasaklamış ve dinlemiyenlerin şiddetli bir şekilde cezalandırıla-cağını bildirmiştir... Maksadı, Mâliki mezhebini topyekûn yok et-mek, onu bir anda Mağrib´den kaldırıp atmak, insanları Kur´ân ve Sünnet zahirine göre amel etmeye mecbur kılmaktı.»

Bu surette Zahiri mezhebi yeniden canlanmışta. Çünkü Muvah-hidîler, yalnız Kur´an ve Sünnet´in zahirine göre amel edilmesini iste-mekle, taklidi reddeden ve sadece nass´larm zâhirleriyle yetinen Za-hirîlerin metodunu yaymış oluyorlardı.

İbni Hazm, Emîr Yakub b. Yusuf´un takdirini kazanmıştı. Hattâ, Emir Yakub, Endüslüs´e girdiği zaman gidip rahmetli îbni Hazm´in kabrini ziyaret etmiştir.[132]

Muvaffak kılan ve doğru yolu gösteren Allah´dır.[133]