Konu: Nutuk(Söylev)

1919 senesi May›s›n›n 19 uncu günü Samsuna ç›kt›m. Genel durum ve gö-rünüm:Osmanl› Devletinin içinde bulundu¤u grup, Genel Savaflta yenilmifl, Osmanl›ordusu her tarafta zedelenmifl, flartlar› a¤›r bir ateflkes anlaflmas› imzalanm›fl.Büyük Savafl›n uzun seneleri içinde, millet yorgun ve fakir bir halde.Millet ve memleketi Genel Savafla sevkedenler, kendi hayatlar›n›n kayg›s›nadüflerek, memleketten kaçm›fllar. Padiflah ve halife olan Vahdettin, soysuz,kendini ve yaln›z taht›n› koruyabilece¤ini hayal etti¤i alçakça önlemler arafl-t›rmakta. Damat Ferit Paflan›n baflkanl›¤›ndaki kabine; âciz, haysiyetsiz, korkak,yaln›z padiflah›n iradesi alt›nda ve onunla beraber flah›slar›n› esirgeyebilecekherhangi bir duruma raz›.Ordunun elinden silâhlar› ve cephanesi al›nm›fl ve al›nmakta...‹tilâf Devletleri*, ateflkes hükümlerine uymay› gerekli görmüyorlar. Birerbahane ile, ‹tilâf donanmalar› ve askerleri ‹stanbulda. Adana ili, Frans›zlar;Urfa, Marafl, Gaziantep, ‹ngilizler taraf›ndan iflgal edilmifl. Antalya ve Konyada,‹talyan birlikleri; Merzifon ve Samsunda ‹ngiliz askerleri bulunuyor. Hertarafta, yabanc›lar›n subay ve görevlileri ve özel adamlar› faaliyette. En sonunda,konuflmaya bafllang›ç noktas› yapt›¤›m›z tarihten dört gün önce, 15May›s 1919 da ‹tilaf Devletlerinin oluru ile Yunan ordusu ‹zmire ç›kar›l›yor.Bundan baflka, memleketin her taraf›nda, H›ristiyan unsurlar gizli, aç›k,özel h›rs ve amaçlar›n›n elde edilmesine, devletin bir an önce, çökmesine çal›fl›yorlar.Sonradan elde edilen güvenilir bilgi ve belgelerle belirlendi ki, ‹stanbulRum Patrikhanesinde oluflan "Mavri Mira" kurulu (Belge 1), illerde çetelerkurmak ve yönetmek, mitingler ve propagandalar yapt›rmakla meflgul. YunanK›z›l Haç›, resmî göçmenler komisyonu;" Mavri Mira "kurulunun çal›flmalar›n›kolaylaflt›rmaya hizmet ediyor." Mavri Mira" kurulu taraf›ndan yönetilenRum okullar›n›n izci örgütleri, yirmi yafl›n› aflan gençler de dahil olmak üzereheryerde tamamlan›yor.Ermeni Patri¤i Zaven Efendi de, "Mavri Mira" kuruluyla ayn› fikirdeolarak çal›fl›yor. Ermeni haz›rl›¤› da tamamen Rum haz›rl›¤› gibi ilerliyor.Trabzon, Samsun ve bütün Karadeniz k›y›lar›nda kurulmufl ve ‹stanbuldakimerkeze ba¤l› olan "Pontus" derne¤i kolayca ve baflar› ile çal›fl›yor (Belge 2).Durumun korkunçlu¤u ve a¤›rl›¤› karfl›s›nda, her yerde, her bölgede birtak›mkifliler taraf›ndan kurtulufl yollar› düflünülmeye bafllanm›fl idi. Bu dü-flünce ile yap›lan giriflimler, birtak›m kurulufllar do¤urdu. Örne¤in: Edirne veyöresinde "Trakya-Paflaeli" ad› ile bir dernek vard›. Do¤uda, "Haklar› Koruma"(Belge 3) Erzurumda ve Elaz›¤da (Belge 4) genel merkezi ‹stanbulda olmaküzere kurulmufltu. Trabzonda Do¤u ‹lleri Ulusal Haklar› Savunma Derne¤iad›nda bir dernek bulundu¤u gibi ‹stanbulda da, "Trabzon ve Yöresi YerindenYönetim Derne¤i" vard›. Bu dernek merkezinin gönderdi¤i delegelerle,Of ilçesiyle Rize sanca¤›nda flubeler aç›lm›flt› (Belge 5) ve (Belge 6).‹zmirin iflgal olunaca¤›na dair May›s›n onüçündenberi elle tutulur belirtilergören ‹zmirdeki baz› genç vatanseverler, ay›n 14/15 inci gecesi, bu ac›kl› durum hakk›nda fikir al›flveriflinde bulunmufllar ve olup bitti haline geldi¤ine kuflkukalm›yan Yunan iflgalinin ‹zmirin Yunanistana kat›lmas›yla sonuçlanmas›n›önlemek esas›nda birleflmifller ve "Kat›lmay› reddetme" prensibini ortaya atm›fllard›r.Ayn› gecede bu amac›n yay›lmas›n› sa¤lamak için ‹zmirde YahudiMezarl›¤›na toplanabilen halk taraf›ndan bir miting yap›lm›flsa da ertesi günsabahleyin Yunan askerlerinin r›ht›mda görülmesi ile bu giriflim amaca umulanölçüde ulaflamam›flt›r.Bu derneklerin kurulufl maksatlar› ve siyasî amaçlar› hakk›nda k›saca bilgivermek uygun olur diye düflünüyorum.Trakya-Paflaeli derne¤inin bafl›ndakilerden baz›lar›yla daha ‹stanbuldaykengörüflmüfltüm. Osmanl› Devletinin yok olmas›n› çok kuvvetli bir olas›l›ksay›yorlard›. Osmanl› vatan›n›n bölünmesi tehlikesi karfl›s›nda, Trakyay›, olabilirseBat› Trakya ile birleflerek, bir bütün olarak ‹slam ve Türk toplulu¤u halindekurtarmay› düflünüyorlard›. Fakat bu amac›n elde edilmesi için o zamanakla gelen tek yol ‹ngilterenin, bu olamazsa Fransan›n yard›m›n› sa¤lamakt›.Bu amaçla baz› yabanc› devlet ileri gelenleri ile temas ve görüflmeler de aram›fllard›.Hedeflerinin bir Trakya Cumhuriyeti kurmak oldu¤u anlafl›l›yordu."Do¤u ‹lleri Ulusal Savunma Haklar›" derne¤inin kurulufl amac› da, (tü-züklerin ikinci maddesi) do¤u illerinde oturan tüm unsurlar›n dinî ve siyasîhaklar›n›n serbestçe geliflmesini sa¤layacak meflru giriflimlerde bulunmak; oillerin Müslüman halk›n›n tarihî ve ulusal haklar›n›, gerekti¤inde, uygar dünyaönünde savunmak; do¤u illerinde yap›lan zalimlikler ve cinayetlerin nedenleriile bunlar› yapanlar ve bunlara neden olanlar hakk›nda tarafs›zca soruflturmalaryap›p suçlular›n h›zla cezaland›r›lmalar›n› istemek; unsurlar aras›ndakiyanl›fl anlafl›lmalar›n giderilmesi ve eskiden oldu¤u gibi iyi iliflkilerinoluflmas›na çal›flmak, savafl halinin do¤u illerinde do¤urdu¤u viranl›k ve sefalete,hükûmet kat›nda giriflimlerde bulunmak yoluyla, olabildi¤i kadar çarebulmaktan ibaret idi.‹stanbuldaki idare merkezlerinden verilmifl olan bu direktife uyarak, Erzurumflubesi, do¤u illerinde Türkün haklar›n› korumakla beraber göç ettirmes›ras›nda yap›lan kötü muamelelerde milletin hiç mi hiç parma¤› bulunmad›-¤›n› ve Ermeni mallar›n›n Rus istilas›na kadar korundu¤unu, buna karfl›nMüslümanlar›n pek gaddarca hareketlere u¤rad›klar›n› ve hatta emre ayk›r›olarak göç ettirilmekten al›konulan baz› Ermenilerin koruyucular›na karfl› uygungördükleri muameleleri kan›tlanm›fl belgelerle uygarl›k dünyas›na gösteripiletmeye ve do¤u illerine karfl› dikilen ihtirasl› bak›fllar›n› etkisiz b›rakmakiçin çal›flmaya karar veriyor (Erzurum flubesinin bildirisi)."Do¤u ‹lleri Ulusal Haklar› Savunma Derne¤i"nin ilk Erzurum flubesinikuran kifliler, do¤u illerinde yap›lan propagandalar ve bunlar›n hedefleri,Türklük-Kürtlük-Ermenilik sorunlar›n›; bilimsel teknik ve tarihsel görüfl aç›-lar›ndan, inceleyip araflt›rd›ktan sonra, gelecekteki çal›flmalar›n› flu üç noktadasapt›yorlar (Erzurum flubesinin bas›l› raporu):1) Kesinlikle göç etmemek. 2) Derhal bilimsel, ekonomik, dinî örgüt kurmak.3) Sald›r›ya u¤rayacak do¤u illerinin herhangi bir buca¤›n› savunmakkonusunda birlikte hareket etmek.
Do¤u ‹lleri Ulusal Haklar› Savunma derne¤inin ‹stanbuldaki idare merkezininuygar ve bilimsel araçlarla amaca var›labilece¤i konusunda afl›r› iyimseroldu¤u anlafl›l›yor. Gerçekten bu yolda çal›flmaktan geri durmuyor. Do¤uillerinde Müslüman unsurlar›n haklar›n› savunmak için Le Pays (Vatan) ad›ndaFrans›zca bir gazete yay›nl›yor. Hadisat (Olaylar) gazetesinin imtiyaz›n›üstleniyor. Bir taraftan da ‹stanbuldaki ‹tilaf Devletleri temsilcilerine ve ‹tilafDevletleri baflvekillerine nota veriyor. Avrupaya bir heyet göndermeye girifliyor(Belge 7).Bu aç›klamadan kolayl›kla anlafl›laca¤›n› san›r›m ki, "Do¤u ‹lleri UlusalHaklar› Savunma" derne¤ini oluflturan önemli neden ve kayg›, do¤u illerininErmenistana verilmesi olas›l›¤› oluyor. Bu olas›l›¤›n gerçekleflmesinde, do¤uilleri nüfusunda Ermenilerin ço¤unlukta gösterilmesine ve tarihsel hukuk bak›m›ndanöncelik tan›nmas›na çal›flanlar›n, bilimsel ve tarihsel belgelerle dünyakamu oyunu aldatabilecekleri ve bir de Müslüman halk›n Ermenileri soyk›r›mau¤ratan vahfliler oldu¤u iftiras›n› gerçekmifl gibi kabul ettirebilece¤ivarsay›m› etkin oluyor. Bu nedenle dernek, ayn› sebepler ve araçlarla donat›lm›flolarak ulusal ve tarihsel haklar› savunmaya çal›fl›yor.Karadenize sahil olan bölgelerde de, bir Rum Pontus hükûmeti oluflturulaca¤›korkusu vard›. Müslüman halk›, Rumlar›n boyunduru¤u alt›nda b›rakmay›p,var olma haklar›n› korumak amac›yla, Trabzonda da baz› kifliler ayr›-ca bir dernek kurmufllard›.Merkezi ‹stanbulda olan "Trabzon ve Yöresi Yerinden Yönetim" derne-¤ininin siyasal amaç ve hedefi, isminden anlafl›lmaktad›r. Her halde merkezdenayr›lmak amac› güdüyor.Oluflmaya bafll›yan bu kurulufllardan baflka, memleket içinde daha birtak›mgiriflimler ve kurulufllar da ortaya ç›km›flt›. Bu arada Diyarbak›r (Belge 8ve 9), Bitlis, Elaz›¤ illerinde, ‹stanbuldan yönetilen "Kürt Yükselme Derne¤ivard›. Bu derne¤in amac›, yabanc› korumas› alt›nda, bir Kürt devleti oluflturmakt›.Konya ve yörelerinde, ‹stanbuldan yönetilen, "‹slâm Yükselme Derne¤i"kurmaya çal›fl›l›yordu. Memleketin hemen her taraf›nda "Uyuflma ve ba¤›ms›zl›k"dernekleri de vard›.‹stanbulda, de¤iflik amaçlarla gizli ve aç›ktan olmak üzere de, birtak›mparti veya dernek ad› alt›nda kurulufllar vard›.‹stanbulda önemli say›lacak giriflimlerden biri "‹ngiliz Dostlar› Derne¤i"idi. Bu isimden, ‹ngilizlere dost olanlar›n meydana getirdi¤i bir dernek anla-fl›lmas›n! Bence, bu derne¤i oluflturanlar, kendilerini ve kiflisel ç›karlar›n› sevenlerve kendileriyle ç›karlar›n›n korunmas› çaresini Lloyd George hükûmetiarac›l›¤› ile ‹ngiliz korumas›n› sa¤lamakta arayanlard›r. Bu kötü-bahtl›lar›n,‹ngiltere Devletinin, tüm olarak, bir Osmanl› Devleti sürdürmek ve korumakiste¤inde olup olam›yaca¤›n›, bir kere olsun düflünüp düflünmedikleri üzerindedurmaya de¤er.Bu derne¤e kat›lanlar›n bafl›nda Osmanl› padiflah› ve yeryüzü halifesi san›n›tafl›yan Vahdettin, Damat Ferit Pafla, ‹çiflleri Bakanl›¤›nda bulunan Ali Kemal,Adil ve Mehmet Ali Beyler ve Sait Molla bulunuyordu. Dernekte ‹ngiliz ulusundan kimi serüvenciler de vard›. Örne¤in: Papaz Frew gibi. Ve yap›lan ifl ve ifl-lemlerden anlafl›ld›¤›na göre, cemiyetin baflkan› Papaz Frew idi.Bu derne¤in iki yönü ve niteli¤i vard›. Biri d›fltan görünen yönü ve uygarcagiriflimlerle, ‹ngiliz korumas›n› isteyip sa¤lamaya yönelik niteli¤i idi. Di¤erigizli yönü idi. As›l çal›flmalar da bu yönde idi. Memleket içinde örgütler kurararkisyan ve ihtilâl ç›karmak, ulusal bilinci felce u¤ratmak, yabanc›lar›n ifle kar›flmas›n›kolaylaflt›rmak gibi haince giriflimler, derne¤in bu gizli kolu taraf›ndanyönetilmekte idi. Sait Mollan›n derne¤in aç›k giriflimlerinde oldu¤u gibi gizli yö-nünde de ondan daha fazla rol oynad›¤› görülecektir. Bu demek hakk›nda söylediklerim,s›ras› geldikçe yapaca¤›m aç›klamalar ve gerekti¤inde gösterece¤imbelgelerle daha iyi anlafl›lacakt›r.‹stanbulda, ileri gelen kad›n erkek bâz› kifliler de, gerçek kurtuluflun Amerikamandas›n› isteyip elde etmekte oldu¤u kan›s›nda bulunuyorlard›. Bu kan›-da olanlar düflüncelerinde çok direndiler, kesinkes do¤ru olan›n›n, kendi görüfl-lerinin desteklenmesinde oldu¤unu kan›tlamaya çok çal›flt›lar. Bu konuda da s›-ras› gelince baz› aç›klamalar yapaca¤›m.Genel durumu belirtmek için ordu birliklerinin, nerelerde ve ne durumdaoldu¤unu aç›klamak isterim. Anadoluda, bafll›ca, iki ordu müfettiflli¤i kurulmufltu.Ateflkes dönemine girilir girilmez, k›talar›n savafl s›n›f› erleri koyuverilmifl,silâh ve cephanesi elinden al›nm›fl, savafl de¤erlerinden yoksun birtak›mkadrolar durumuna getirilmiflti.Merkezi Konyada bulunan, ‹kinci Ordu Müfettiflli¤ine ba¤l› k›talar›n durumuflöyle idi:Bir tümeni (41 inci Tümen) Konyada ve bir tümeni (23 üncü Tümen) Afyondabulunan 12 nci Kolordu, karargâhile Konyada bulunuyordu. ‹zmirde esirolan 17 nci Kolordunun, Denizlide bulunan 57 nci tümeni de, bu kolorduya kat›lm›flt›.Bir tümeni (24 üncü Tümen) Ankarada ve bir tümeni (11 inci Tümen) Ni¤-dede bulunan 20 nci Kolordu, karargâhile Ankarada.‹zmitte bulanan l inci Tümen, ‹stanbuldaki 25 inci Kolorduya ba¤lanm›flt›.‹stanbulda da 10 uncu Kafkas Tümeni vard›.Bal›kesir ve Bursa yöresinde bulunan, 61 inci ve 56 nc› Tümenler, karargâ-h› Band›rmada bulunan ‹stanbula ba¤l› 14 üncü Kolorduyu oluflturuyorlard›. Bukolordunun komutan›, Meclisin aç›l›fl›na kadar, rahmetli Yusuf ‹zzet Pafla idi.3 üncü Ordu Müfettiflli¤i ki müfettifli bendim, karargâh›mla Samsuna ç›km›flbulunuyorum. Do¤rudan do¤ruya emrim alt›nda iki kolordu bulunacakt›.Biri, merkezi S›vasta bulunan 3 üncü Kolordu, (komutan› beraberimde getirdi-¤im Albay Refet Bey). Bu kolorduya ba¤l› bir tümenin (5 inci Kafkas Tümeni)merkezi Amasyada. Öbür tümenin (15 inci Tümen) merkezi Samsunda idi. Komutan›Kâz›m Karabekir Pafla idi. Tümenlerinden birinin (9 uncu Tümen) merkeziErzurumda, komutan› Rüfltü Bey. Öbürünün (3 üncü Tümen) merkeziTrabzonda idi. Komutan› Yarbay Halit Bey idi. Halit Bey, ‹stanbula ça¤r›lm›floldu¤undan komutadan çekilerek Bayburtta saklanm›fl, tümen vekâletle yönetiliyor;kolordunun öteki iki tümeninden 12 nci Tümen Hasankale do¤usundas›n›rda, 11 inci Tümen Bayaz›tta bulunuyordu.

Diyarbak›r yöresinde bulunan, iki tümenli 13 üncü Kolordu, ba¤›ms›z idi,‹stanbulun emrinde bulunuyordu. Bir tümeni (2 nci Tümen) Siirtte; öbür tü-meni (5 inci Tümen) Mardinde idi.Benim, bu iki kolorduya do¤rudan do¤ruya emir ve komutum geçerli olduktanbaflka bir yetkim de vard› ki, müfettifllik bölgesine komflu bulunan askerîk›talara da emir verebilecektim. Ayr›ca bölgemde bulunan ve bölgemekomflu olan valiliklere de emir nitelikli bildirilerde bulunabilecektim.Bu yetkiye göre Ankarada bulunan 20 nci Kolordu ve bunun ba¤l› oldu-¤u müfettifllik ile ve Diyarbak›rdaki kolordu ile ve hemen bütün Anadolumülkî âmirlerile yaz›flabilecek ve bunlarla iliflki kurabilecektim.Bu genifl yetkinin, beni ‹stanbuldan sürüp uzaklaflt›rmak amac›yla Anadoluyagönderenler taraf›ndan, bana nas›l verildi¤ine flaflabilirsiniz. Derhalbelirtmeliyim ki, bana bu yetkiyi onlar bilerek ve anlayarak vermediler. Neolursa olsun benim ‹stanbuldan uzaklaflmam› isteyenlerin icat ettikleri sebep"Samsun ve yöresindeki asayiflsizli¤i yerinde görüp önlem almak için Samsunakadar gitmek" idi. Ben, bu ödevin yap›lmas›n›n bir görev ve yetki sahibi olmayaba¤l› oldu¤unu ileri sürdüm. Bunda hiçbir sak›nca görmediler. O tarihteGenelkurmayda bulunan ve benim amac›m› bir dereceye kadar sezen kiflilerlegörüfltüm. Müfettifllik görevini buldular ve yetkiye iliflkin talimat› da,ben kendim yazd›rd›m. Hatta Savafliflleri Bakan› olan fiakir Pafla bu talimat›okuduktan sonra imzada duraksam›fl, anlafl›l›r anlafl›lmaz bir flekilde, mührü-nü basm›flt›r.** *Bu aç›klamalardan sonra, genel görünümü, daha dar bir çerçeve içinealarak, çabuk ve basitçe hep beraber gözden geçirelim:Düflman devletler Osmanl› devlet ve ülkesine nesnel ve tinsel yönlerdensald›r› halinde; yok etmeye ve bölmeye karar vermifller. Padiflah ve halife olankifli, hayat ve rahat›n› kurtarabilecek çareden baflka bir fley düflünmüyor, hü-kûmeti de ayn› durumda. Fark›nda olmad›¤› halde bafls›z kalm›fl olan ulus, karanl›kve belirsizlik içinde ne olaca¤›n› bekliyor. Felâketin korkunçlu¤unu vea¤›rl›¤›n› kavramaya bafll›yanlar, bulunduklar› çevre ve hissedebildikleri etkileregöre kurtulufl çaresi sayd›klar› önlemlere bafl vuruyorlar.. Ordu, ismi varcismi yok bir durumda. Komutanlar ve subaylar, Genel Savafl›n bunca güçlükve s›k›nt›lar›ndan yorgun, vatan›n parçalanmakta oldu¤unu görmekle yüreklerikan a¤l›yor, gözleri önünde derinleflen karanl›k felâket uçurumu kenar›ndakafalar› ç›kar yol, kurtulufl yolu aramakla meflgul..Burada, pek önemli olan, bir noktay› da belirtmeli ve aç›klamal›y›m.Ulus ve ordu, padiflah ve halifenin hainli¤inden haberi olmad›¤› gibi o makamave o makamda bulunana karfl› yüzy›llar›n köklefltirdi¤i din ve gelenek ba¤-lar›yla uyumlu ve sâd›k. Ulus ve ordu kurtulufl yolu düflünürken kuflaktan ku-fla¤a geçen bu al›flkanl›kla kendinden evvel yüce hilâfet ve saltanat makam›-n›n kurtulufl ve dokunulmazl›¤›n› düflünüyor. Halife ve padiflahs›z kurtulman›nanlam›n› kavrama yetene¤i yok... Bu inanca ayk›r›, görüfl ve düflünceleria盤a vuracaklar›n vay haline. Derhal dinsiz, vatans›z, hain, istenmez olur.
Önemli baflka bir noktay› da söylemek gerekir. Kurtulufl yolu ararken,‹ngiltere, Fransa, ‹talya gibi büyük devletleri gücendirmemek temel ilke gibisay›lmakta idi. Bu devletlerden yaln›z biriyle bile bafla ç›k›lam›yaca¤› kuruntusu,hemen bütün kafalarda yer etmiflti. Osmanl› Devletinin yan›nda, koskocaAlmanya, Avusturya-Macaristan varken hepsini birden yenik eden, yerlereseren ‹tilâf kuvvetleri karfl›s›nda, tekrar onlarla düflmanl›¤a varabilecek tutumlaralmaktan daha büyük mant›ks›zl›k ve ak›ls›zl›k olamazd›.Bu anlay›flta olan yaln›z basit halk de¤ildi; özellikle, seçkin denilen insanlarböyle düflünüyordu.O halde kurtulufl yolu ararken iki fley söz konusu olmayacakt›. Bir defa‹tilâf Devletlerine karfl› düflman konumuna girilmeyecekti ve padiflah ve halifeyecanla baflla ba¤l› ve sâd›k kalmak temel koflul olacakt›.fiimdi, Efendiler, izin verirseniz, size bir sual soray›m, bu durum ve ko-flullar karfl›s›nda kurtulufl için, nas›l bir karar almak akla gelebilirdi?Aç›klad›¤›m bilgi ve gözlemlere göre üç tür karar ortaya at›lm›flt›:Birincisi, ‹ngiltere'nin koruyuculu¤unu istemek.‹kincisi, Amerika'n›n mandas›n› istemek.Bu iki türden karara varm›fl olanlar, Osmanl› Devletinin bir bütün olarakkalmas›n› düflünenlerdir. Osmanl› ülkesinin de¤iflik devletler aras›nda bölü-flülmesinden ise ülkeyi bütün olarak, bir devletin korumas› alt›nda bulundurmay›ye¤leyenlerdir.Üçüncü karar: yerel kurtulufl yollar›na yöneliktir. Örne¤in; baz› bölgeler,kendilerinin Osmanl› Devletinden kopar›laca¤› varsay›m›na karfl› ondan ayr›lmamakönlemlerine bafl vuruyor. Baz› bölgeler de, Osmanl› Devletinin yokedilece¤i ve Osmanl› ülkelerinin paylafl›laca¤›n› bir olup bitti sayarak kendibafllar›n› kurtarmaya çal›fl›yorlar.Bu üç tür karar›n gerekçeleri vermifl oldu¤um aç›klamalar aras›nda vard›r.Efendiler, ben, bu kararlar›n hiçbirini yerinde bulmad›m. Çünkü, bu kararlar›ndayand›¤› bütün kan›tlar ve mant›klar çürüktü, esass›z idi. Gerçekte,içinde bulundu¤umuz tarihte, Osmanl› Devletinin temelleri çökmüfl, ömrü tamamolmufltu. Osmanl› memleketleri tümüyle parçalanm›flt›. Ortada bir avuçTürkün bar›nd›¤› bir ata yurdu kalm›flt›. Son sorun, bunun da bölüflülmesinisa¤lamaya çal›flanlarla u¤rafl›lmaktan ibaretti. Osmanl› Devleti, onun ba¤›ms›zl›¤›,padiflah, halife, hükûmet bunlar hepsi içeri¤i kalmam›fl birtak›m anlams›zsözlerden ibaretti.Neyin ve kimin korunmas› için kimden ve ne yard›m istenmek düflünülü-yordu?O halde ciddî ve gerçek karar ne olabilirdi?Efendiler, bu durum karfl›s›nda bir, tek bir karar vard›. O da ulusal egemenli¤edayal›, kay›ts›z flarts›z ba¤›ms›z yeni bir Türk Devleti kurmak!‹flte, daha, ‹stanbuldan ç›kmadan önce düflündü¤ümüz ve SamsundaAnadolu topraklar›na ayak basar basmaz uygulamaya bafllad›¤›m›z karar, bukarar olmufltur.

Bu karar›n dayand›¤› en kuvvetli düflünüfl ve mant›k flu idi:Esas; Türk milletinin haysiyetli ve onurlu bir millet olarak yaflamas›d›r. Buesas ancak tam ba¤›ms›zl›¤a sahip olmakla sa¤lanabilir. Ne kadar zengin ve refahiçinde olursa olsun ba¤›ms›zl›ktan yoksun bir ulusa, uygar insanl›k, uflakl›ktanüstün bir nitelik yak›flt›rmaz.Yabanc› bir devletin koruma ve kay›rmas›n› kabul etmek insanl›k niteliklerindenyoksunlu¤u, güçsüzlü¤ü miskinli¤i benimsemekten baflka bir fley de¤ildir.Gerçekten bu afla¤›l›k duruma düflmemifl olanlar›n istiyerek bafllar›na biryabanc› efendi getirmelerine hiç olas›l›k yoktur.Halbuki Türkün de¤eri ve onuru ve yetene¤i çok yüksek ve büyüktür. Böylebir millet tutsak yaflamaktansa yok olsun daha iyidir.Bundan ötürü, ya ba¤›ms›zl›k ya ölüm!‹flte gerçek kurtulufl isteyenlerin parolas› bu olacakt›.Bir an için, bu karar›n uygulanmas›nda baflar›s›zl›¤a düflülece¤ini varsayal›m!Ne olacakt›? Tutsakl›k!Peki Efendim. Öbür kararlara uyulmas› halinde sonuç bunun ayn› de¤ilmiydi!fiu farkla ki, ba¤›ms›zl›¤› için ölümü göze alan ulus, insanl›k de¤er ve onurunungere¤i olan bütün özveriyi yapmakla övünür ve do¤ald›r ki tutsakl›k zincirinikendi eliyle boynuna geçiren uyufluk, onursuz bir ulusa oranla dost vedüflman gözündeki yeri baflka olur.Sonra, Osmanl› hanedan ve saltanat›n›n sürdürülmesine çal›flmak, elbette,Türk milletine karfl›, en büyük fenal›¤› ifllemekti. Çünkü millet her türlü özveriyiyaparak ba¤›ms›zl›¤›n› sa¤lasa da, saltanat sürerse, bu ba¤›ms›zl›k güvencelisay›lamazd›. Art›k, vatanla, ulusla hiçbir vicdan ve düflünce ilgisi kalmam›fl birsürü delinin devlet ve ulusun ba¤›ms›zl›k ve onurunun koruyucusu yerinde bulundurulmas›nas›l uygun görülebilirdi?Halifeli¤e gelince, bilim ve tekni¤in ayd›nl›¤a bo¤du¤u gerçek uygarl›kdünyas›nda gülünç say›lmaktan baflka bir anlam› kalm›fl m›yd›?Görülüyor ki, verdi¤imiz karar›n uygulanmas›n› sa¤lamak için ulusun dahaal›flmam›fl oldu¤u sorunlara de¤inmek gerekiyordu. Kamuca konu edilmesindebüyük sak›ncalar bulunaca¤› düflünülen hususlar›n konu edilmesinde kesin zorunlukvard›.Osmanl› hükûmetine, Osmanl› padiflah›na ve Müslümanlar›n halifesine isyanetmek ve bütün ulusu ve orduyu ayakland›rmak gerekiyordu.Türk ata yurduna ve Türkün ba¤›ms›zl›¤›na sald›ranlar kimler olursa olsunonlara bütün ulusça silâhl› olarak karfl›l›k vermek ve onlarla savaflmak gerekiyordu.Bu önemli karar›n bütün gereklerini ve zorunluluklar›n› ilk gününde belirtipdile getirmek, elbette yerinde olamazd›. Uygulamalar› birtak›m evrelereay›rmak ve olaylardan yararlanarak ulusun duygu ve düflüncelerini haz›rlamakve ad›m ad›m yürüyerek hedefe varmaya çal›flmak gerekiyordu. Nitekim öyleolmufltur. Ancak dokuz senedir yap›p ettiklerimiz bir mant›k zinciri içinde dü-flünülürse, ilk günden, bugüne kadar izledi¤imiz genel gidiflin ilk karar›n çizdi¤ihattan ve yöneldi¤i hedeften hiç sapmam›fl oldu¤u kendili¤inden belirir.
Burada, kafalarda olmas› olas› bulunan baz› duraksama dü¤ümlerinin çö-zülmesini kolaylaflt›rmas› için, bir gerçe¤e birlikte bakmal›y›z. Beliren ulusal savafl›m,d›fl sald›r›ya karfl› vatan›n kurtulmas›n› tek amaç edindi¤i halde bu ulusalsavafl›m baflar›ya ulaflt›kça evre evre bugünkü döneme kadar ulusal irade yönetimininbütün ilke ve biçimlerini gerçeklefltirmesi do¤al ve kaç›n›lmaz bir tarihak›fl›yd›.Tarihin bu kaç›n›lmaz ak›fl›n› geleneksel al›flkanl›klar›yla, hemen sezinleyenpadiflah soyu, ilk andan beri ulusal savafl›m›n ac›mas›z düflman› oldu.Tarihinbu kaç›n›lmaz ak›fl›n› ilk anda ben de gördüm ve sezinledim. Ancak sonakadar tüm evreleri kapsayan sezgilerimizi ilk anda tümüyle a盤a vurmad›k vedillendirmedik. Gelecekteki olas›l›klar üzerine fazla konuflmak, giriflti¤imiz ger-çek ve nesnel savafl›ma, hayal niteli¤i verebilirdi; d›fl tehlikenin yak›n etkilerikarfl›s›nda, üzüntü duyanlar aras›nda, geleneklerine ve düflünme yeteneklerineve ruhsal durumlar›na ayk›r› bulunan olas› de¤iflikliklerden ürkeceklerin ilk andadirenmelerine yol açabilirdi. Baflar› için pratik ve güvenilir yol her evreyivakti geldikçe, uygulamakt›. Ulusun geliflmesi ve yükselmesi için hay›rl› sonucagötürecek yol bu idi. Ben de böyle yapt›m. Ancak bu pratik ve güvenilir baflar›yolu, yak›n çal›flma arkadafl›m olarak tan›nm›fl kiflilerden baz›lar›yla aram›zda,zaman zaman görüfllerde, davran›fllarda, yapt›klar›m›zda asal veya ikinci derecedebirtak›m anlaflmazl›klar›n, k›rg›nl›klar›n ve hatta ayr›lmalar›n da nedeni veetkeni olmufltur. Ulusal savafl›ma birlikte bafllayan yolculardan baz›lar›, ulusalhayat›n bugünkü cumhuriyete ve cumhuriyet kanunlar›na kadar gelen geliflmelerinde,kendi düflünce ve ruh yeteneklerinin s›n›r› afl›l›nca bana direnmeye vekarfl› ç›kmaya bafllam›fllard›r. Bu noktalar›, ayd›nlanmas› için, kamuoyunun ayd›nlanmas›nayaras›n diye, s›ras› geldikçe, birer birer belirtmeye çal›flaca¤›m.Bu son sözlerimi özetlemek gerekirse, diyebilirim ki, ben ulusun vicdan›ndave gelece¤inde sezdi¤im büyük geliflme yetene¤ini, bir ulusal s›r gibi vicdan›mdatafl›yarak yavafl yavafl, s›ras› geldikçe bütün toplumumuza uygulatmakzorunda idim.** *fiimdi, Efendiler, ilk ifl olarak bütün ordu ile iliflki kurmak gerekliydi.Erzurumda Onbeflinci Kolordu komutan›na 21 May›s 1919 da yazd›¤›m birflifreli telgrafta "Genel durumumuzun almakta oldu¤u korkunç biçimden çoküzüntü ve ac› duydu¤umu; ulusa ve ülkeye borçlu oldu¤umuz en son vicdanödevinin yak›ndan ve birlikte çal›flmakla, en iyi yap›labilece¤i kan›s›yla bu songörevi kabul etti¤imi; bir an önce Erzuruma gitmek istedi¤imi ve fakat Samsunve yöresinin durumu, asayiflsizlik yüzünden kötü sonuçlara dönüflebilecek niteliktebulundu¤undan, buralarda birkaç gün kalmak zorunlu¤u oldu¤unu" bildirdiktensonra," beni flimdiden ayd›nlatmaya yarayacak birfleyler varsa bildirilmesinirica ettim (Belge 10).Gerçekten Samsun ve yöresinde Rum çetelerinin Müslüman halka sald›rmas›ve ötedenberi araçs›z b›rak›lm›fl olan yerel hükûmetin yabanc›lar›n kar›fl-mas› yüzünden, hiçbir önlem alamamas›, durumu güçlefltirmiflti.Tan›d›¤›m›z ve kendisinden büyük enerji umdu¤umuz bir kiflinin Samsunamutasarr›f atanmas›n› sa¤lamak için giriflimde bulunmakla birlikte, Üçüncü Kolordu Komutan›n› geçici Samsun mutasarr›f› atad›m. Elden gelen yerel önlemleral›nmaya ve özellikle halk›n gerçek durum hakk›nda ayd›nlat›lmas›nave orada bulunan yabanc› birlik ve subaylardan kaç›n›p korkmaya yer olmad›¤›n›anlatmaya önem verildi ve hemen o yörede ulusal örgütlenmeye giriflildi.23 May›s 1919 da Ankarada bulunan Yirminci Kolordu Komutan›na,“Samsuna geldi¤imi ve kendisiyle daha s›k› iliflki kurmak istedi¤imi ve ‹zmiryöresi hakk›nda onun daha kolayl›kla alabilece¤i bilgileri ö¤renmek istedi¤imi”bildirdim.Bu kolordunun durumu ile daha ‹stanbulda iken ilgilenmifltim. GüneydenAnkara yöresine demiryoluyla tafl›nmas› sözkonusu idi. Bu nakliyat›n engellenmekteoldu¤unu anlam›fl oldu¤umdan ‹stanbuldan ayr›ld›¤›m günlerdeGenelkurmay Baflkan› olan Cevat Pafladan, kolordunun demiryoluyla tafl›nmas›gecikirse karadan yürüyerek Ankaraya gönderilmesini rica etmifltim.Bundan dolay› bahsetti¤im flifreli telgraf›mda "Yirminci Kolordu bölümlerinintümü ile Ankaraya gelmeyi baflar›p baflaram›yaca¤›n›" sordum. "Samsunsanca¤› hakk›nda bilgi verdikten sonra bir iki güne kadar Samsundan karargâh›mla,bir süre için Havzaya gidece¤imi ve her halde Samsundan hareketimdenevvel beni ayd›nlatacak bilgiler bekledi¤imi" yazd›m.Yirminci Kolordu Komutan›ndan, üç gün sonra 26 May›s 1919 da ald›¤›myan›tta "‹zmirden düzenli bilgi alamad›klar›n›, Manisan›n da iflgal edildi¤initelgraf memurlar›n›n haber verdi¤ini, kolordunun Ere¤lide bulunan bölümlerinin,tümüyle demiryolundan tafl›nmas›n› baflaramad›klar›ndan karadan yü-rüyüfle bafllad›klar›n›, fakat, yerin uzakl›¤› nedeniyle Ankaraya ne vak›t var›-laca¤›n›n bilinmedi¤ini" bildiriliyordu.Kolordu komutan› ayn› telgraf›nda "Afyonda bulunan 23 üncü Tümenin,mevcudunun pek az oldu¤undan ve orada ellerine geçen erleri bu tümenegöndermekte olduklar›ndan bahsettikten sonra, Kastamonu ve Kayseri yöresindebaz› yerel asayifl olaylar› hakk›nda haberler gelmeye bafllad›¤›n› söylü-yor ve yavafl yavafl s›ras› geldikçe bilgi verece¤ini" yaz›yordu (Belge 11).27 May›s 1919 tarihinde, Havzadan, Yirminci Kolordu Komutan›ndan veayn› zamanda, bu kolordunun ba¤l› oldu¤u Konyadaki ordu müfettiflli¤inden"Afyondaki tümenin kuvvetlendirilmesi için hangi kaynaklardan yararlan›lmaktaoldu¤unu ve tümenin gücünün artt›r›lmas›na maddî olanak bulunupbulunam›yaca¤›n› ve bugünkü durum ve konuma göre, bu tümene, nas›l birödev verilmesi düflünüldü¤ünü" sordum (Belge 12,13).Kolordu komutan› 28 May›s 1919 da sordu¤um hususlara ait bilgi veriyorve "Yirmiüçüncü Tümen düflman›n bir iflgalci durum almas› karfl›s›nda, bulundu¤uyeri b›rakm›yacak ve sald›r›ya u¤rarsa, oran›n halk›ndan sa¤layacaklar›yard›mc› kuvvetlerle konumunu savunacakt›r" diyordu (Belge 14).Ordu müfettifli de 30 May›s 1919 da verdi¤i yan›tta "Yirmiüçüncü TümeniAfyondaki asayifli korumakla birlikte her türlü iflgal olay›nda her türlüaraçla dayanacakt›r" diyordu. Bu araçlar›n haz›rlanmakta oldu¤unu ve Konyadaorduya yard›mc› olabilecek bir kuvvet haz›rlanmas›na çal›fl›ld›¤›n›, ancakbu kuvvetin bir ad ve san› olmad›¤›n› bildiriyordu.

Ben, Müfettiflli¤e yazd›¤›m telgrafta, Konyada bir vatan ordusu teflkil edilmekteoldu¤una dair baz› havadisler yayg›nd›r, bunun nitelik ve örgütleri nedir,demifltim. Böyle bir soru yöneltmekten amac›m biraz da özendirme ve uyarma yoluylayard›mc› olmak idi. Müfettiflli¤in verdi¤i bilgiler bunun üzerinedir (Belge 15).Kolordu komutan› bu aç›k bilgi istememe "Konyada vatan ordusunun olufl-turulmas›ndan haberim yok" demiflti.Yirminci Kolordu ve Konyadaki Ordu Müfettiflli¤i ile temas›m sonucundaedindi¤im ve insan›n gözünü açt›ran noktalar› 1 Haziran 1919 da Erzurumda OnBeflinci Kolordu ve Samsunda Üçüncü Kolordu ve Diyarbak›rda Onüçüncü KolorduKomutanlar›na bildirdim (Belge 16).Trakyada bulunan kuvvet ve komuta durumlar›n› bilmiyordum. O bölge ilede iliflki kurmak gerekli idi. Bu amaçla, ‹stanbulda, Genelkurmay Baflkan› CevatPafladan 16 Haziran 1919 da kifliye özel flifre ile - Cevat Pafla ile ayr›ld›¤›m gün gizlive kiflisel bir flifre kararlaflt›rm›fl idik - Edirnede kolordu komutan›n›n kim oldu-¤unu ve Cafer Tayyar Beyin nerede bulundu¤unu sordum (Belge 17). Cevat Pafla17 Haziranda yan›t verdi. Cafer Tayyar Beyin Birinci Kolordu Komutan› olarakEdirnede bulundu¤unu ö¤rendim (Belge 18).Amasyadan 18 Haziran 1919 tarihinde, Edirnede, Birinci Kolordu Komutan›Cafer Tayyar Beye flifre ile verdi¤im talimatta esasl› olarak flu hususlar› yazd›m:"Ulusal ba¤›ms›zl›¤›m›z› bo¤an ve vatan›n bölünmesi tehlikelerini haz›rlayan ‹tilâfDevletlerinin yapt›klar›n› ve ‹stanbuldaki hükûmetin tutsak ve güçsüz durumunubilirsiniz.""Ulusun kaderini bu nitelikte bir hükûmete b›rakmak, çökmeye boyun e¤-mektir.""Trakya ve Anadoludaki ulusal örgütlenmeleri birlefltirip ulusal hayk›r›fl› gürsesle dünyaya duyuracak güvenli bir yer olan S›vasta karma ve güçlü bir kuruloluflturmak kararlaflt›r›lm›flt›r.""Trakya-Paflaeli Derne¤i, yetki sahibi olmamak koflulu ile ‹stanbulda bir kurulbulundurabilir.""Ben ‹stanbulda iken Trakya Derne¤i üyelerinden baz›lar›yla düflünce al›flveriflindebulunmufltum. fiimdi zaman› geldi. Gerekenlerle gizlice görüflerek derhalörgüt kurunuz ve benim yan›ma da delege olarak de¤erli bir iki kifli gönderiniz.Onlar gelinceye kadar Edirne ilinin hukukunun savunucusu olmak üzere bana vekâletverdiklerini gösterir alt›nda imzalar bulunan bir belgeyi imzan›zla flifreli telgraflabildiriniz.""Ba¤›ms›zl›k amac›n›n elde edilmesine kadar tamam›yla ulusla birlikte, fedakârcaçal›flaca¤›ma kutsal bildi¤im de¤erler üzerine and içtim. Art›k benim içinAnadoludan hiçbir yere gitmemek kesindir."Trakyan›n moralini yükseltmek amac› ile bu talimata flu bilgileri de koydum:Anadolu halk› bafltan afla¤› tek vücut bir duruma getirildi. Kararlar, istisnas›z tümkomuta kurullar› ve arkadafllar›m›zla ortakça al›n›yor. Vali ve mutasarr›flar›n hementümü bizimle birliktir. Anadoludaki ulusal örgütler ilçe ve bucaklara kadaryay›ld›. ‹ngiliz korumas› alt›nda ba¤›ms›z bir Kürdistan oluflturulmas› yolundakipropaganda ve bunun yandafllar› yok edildi, Kürtler Türklerle birleflti (Belge 19).
Bu tarihe kadar, Yunan ordusunun Manisa ve Ayd›n dolaylar›n› da iflgaletti¤i haberini ald›m. Fakat ‹zmirde ve Ayd›nda bulundu¤unu bildi¤im kuvvetlerinne durumda olduklar›na dair hiçbir taraftan henüz aç›k bir bilgi alam›yordum.Do¤rudan do¤ruya bu kuvvetlerin komutanlar›na da baz› emirleryazm›flt›m. Sonunda 29 Haziranda, 56 nc› Tümen Komutan› Bekir Sami Beyiniki gün önceki tarihli bir flifre telgraf›n› ald›m.56 nc› Tümene ‹zmirde Hürrem Bey ad›nda birisi komuta ediyormufl.Hürrem Bey ve ‹zmirdeki iki alay›n k›l›çart›¤› subaylarla birlikte hemen hepsitutsak olmufllar. Yunanl›lar bunlar› gemilerle Mudanyaya götürmüfller. BekirSami Bey bu k›l›çart›klar›n›n komutas›n› üstlenmek üzere gönderilmifl.Bekir Sami Bey 27 Haziran 1919 tarihli telgraf›nda 22 Haziran 1919 tarihliiki emrimi ancak 27 Haziranda Bursaya vard›¤›nda alabildi¤ini söylüyorve verdi¤i bilgiler ve yapt›¤› aç›klamalarla "Ulusal amac› eyleme dönüfltürecekyeterli araç bulamad›¤›mdan, tümenimi derleyip toparlamay› baflar›rsamdaha iyi hizmetlerin yap›lmas›n› olas› gördü¤ümden 21 Haziran sabah› KuladanBursaya do¤ru yola ç›kmak zorunda kald›m. Bununla beraber birçok engellerera¤men ulusal savafl›m›n ülkenin kurtar›lmas› için son derece gereklioldu¤u düflüncelerini her tarafa yaymay› baflard›m", diyor, görüfl ve eylemlerimekuvvetle iman› oldu¤unu bildiriyor ve bu yolda hemen giriflimlere bafllad›¤›n›;Çinede bulunan 57 nci Tümene de emir vermemi ve kendisine de emirvermekte devam etmemi istiyordu (Belge 20).Bir hafta kadar, Samsunda ve 25 May›stan 12 Hazirana kadar, Havzadakald›ktan sonra Amasyaya gittim. Bu sürede bütün memlekette, ulusal örgütleroluflturulmas› gere¤ini genelgelerle tüm komutanlara ve üst düzey sivil gö-revlilere bildirdim.Dikkate de¤er ki, ‹zmirin ve daha sonra Manisan›n ve Ayd›n›n iflgali veyap›lan sald›r› ve zulümler hakk›nda henüz ulus ayd›nlanmam›fl ve varl›¤›m›-za vurulan bu korkunç yumru¤a karfl› ulusça aç›ktan hiçbir üzüntü ve k›namagösterisinde bulunulmam›flt›. Ulusun, bu haks›z sald›r› karfl›s›nda suskun vedurgun kalmas›, elbette ulus aç›s›ndan iyiye yorumlanamazd›. Onun için ulusuuyar›p harekete geçirmek gerekliydi. Bu amaçla 28 May›s 1919 tarihinde,valilere ve ba¤›ms›z mutasarr›fl›klara, Erzurumda On Beflinci Kolordu, AnkaradaYirminci Kolordu ve Diyarbak›rda Onüçüncü Kolordu Komutanl›klar›-na, Konyada Ordu Müfettiflli¤ine genelge ile flu yolda bildiride bulundum: "‹zmirin, ve yaz›k ki, ard›ndan Manisa ve Ayd›n›n iflgali ilerideki tehlikeyi daha aç›kolarak duyurmufltur. Yurt bütünlü¤ümüzün korunmas› için, ulusal tepki gösterilerinin dahacanl› olarak, yap›lmas› ve sürdürülmesi gereklidir. Ulusal hayat ve ba¤›ms›zl›¤› yaralayanyurdun düflman eline geçmesi ve ona kat›lmas› gibi olaylar, bütün ulusa kan a¤latmaktad›r.Üzüntüler zaptolunam›yor. Katlan›lam›yacak ve dayan›lam›yacak olan bu gibi hallerin derhalgiderilmesi, bütün uygar uluslarla büyük devletlerin adalet ve etkinli¤inden sab›rs›zl›klabeklenmektedir, yollu önümüzdeki hafta içinde ve de¤iflik illere göre Pazartesi bafllay›pÇarflamba günü, baflvurunun arkas› al›nmak üzere, büyük ve heyecanl› mitingler yaparakulusal gösterilerde bulunulmas› ve bunun köylere kadar her yere yay›lmas› ve bütün büyükdevlet temsilcilerine, ‹stanbuldaki Hükûmete etkileyici telgraflar çekilmesi ve yabanc› bulunanyerlerde yabanc›lara da etki yap›lmakla birlikte ulusal gösterilerde edep ve düzeninola¤anüstü bir derecede korunmas›na ve H›ristiyan halka karfl› sald›r› ve gösteri ve düflmanl›kgibi davran›fllarda bulunulmamak son derece gereklidir. Yüksek kiflili¤inizin bu düflünceleretraf›nda titiz ve etkili bulunmas› nedeniyle iflin iyi yönetilece¤ine ve baflar›ya ulafl›laca¤›natam güvenim vard›r. Sonucun bildirilmesini rica ederim."

Verdi¤im bu talimat üzerine heryerde mitingler yap›lmaya baflland›.Yaln›z az say›da baz› yerlerde, baz› kuruntular yüzünden duraklamalaroldu¤u anlafl›lm›flt›r. Örne¤in: On Beflinci Kolordu Komutan›n›n, Trabzonhakk›nda gönderdi¤i 9 Haziran 1919 tarihli flifreden (Belge 21): "Miting esnas›ndaRumlar›n münasebetsizli¤i ile karfl›lafl›lmas› ve hiç yoktan bir olay ç›kmas›düflüncesine dayan›larak, mitinge karar verilmifl iken, bu karar›n uygulanmad›¤›...miting kurulunun toplant›s›nda ‹strati ve Polidi Efendilerin dehaz›r bulundu¤u" anlafl›l›yordu.Trabzon, Karadeniz k›y›s›nda önemli bir merkez oldu¤undan orada, ulusalgiriflimler ve çal›flmalarda karars›z davranmak ve Yunanl›lara karfl› ulusalgösteri görüflmelerinde ‹strati ve Polidi Efendileri bulundurmak gibi girifliminciddî olmad›¤›n› gösterecek gevfleklikler, elbette ‹stanbul ve düflmanlar içinpek de¤erli belirtiler say›l›r.Verdi¤im talimattaki düflünceyi, bize karfl› kullanacak kadar, ustal›k gösterenlerde oldu. Örne¤in; Sinoba yeni atanan bir mutasarr›f, orada yap›langösterileri kendi yönetiyor ve miting kararlar›n› kendi yaz›p halka imza ettirdi¤inisöylüyor ve bize de bir örne¤ini gönderiyor. Bu adam›n, zavall› halka,gürültü pat›rd› aras›nda imza ettirdi¤i uzun yaz›lar içinde, flu sat›rlar gizleniyordu:"Türkler ilerleyip geliflemediyse ve Avrupan›n uygarl›k ilkelerini kabuledip sindiremediyse bu da flimdiye kadar iyi bir yönetime kavuflamad›klar›ndanileri gelmifltir. Türk milleti, ancak kendi padiflah›n›n saltanat ve egemenli¤ialt›nda olmak kofluluyla Avrupan›n gözetim ve denetiminde kurulacakbir yönetim ile yafl›yabilir."Efendiler, Sinop halk› ad›na ‹tilâf Devletleri temsilcilerine verilen 3 Haziran1919 tarihli bu notan›n alt›ndaki imzalara göz gezdirirken müfti vekiliefendinin imzas›n›n ard›nda gördü¤üm imza, arzetti¤im sat›rlar› yazan ve yazd›ranruhu bana keflfettirdi. O imza, Hürriyet ve ‹tilâf Partisi ikinci baflkan›olan kiflinin imzas› idi.Her yerde, gösteriler yap›lmas› için yapt›¤›m bildiri tarihinden üç günsonra, yani 31 May›s 1919 tarihli Savafliflleri Bakan›n›n flu telgraf›n› ald›m: "‹ngiltere Ola¤anüstü Komserli¤inden Hükûmete bildirip Savafliflleri Bakanl›¤›na verilennota örne¤i hiç de¤ifltirilmeden afla¤›ya al›nm›flt›r:Bugüne kadar gelen raporlardan Üçüncü Kolordu bölgesinde ola¤an haydutluktanbaflka bir fley olmad›¤› bilinmekle beraber son notada bildirilen durumlar hakk›nda özel soruflturmayap›larak sonucun çabuk bildirilmesini rica ederim.31/5/1919 Savafliflleri Bakan› fievket Örnek1 - S›vas›n bugünkü durum ve konumu ve bu kentte ya da bu kentin yak›nlar›nda çoksay›da toplanmakta olan Ermeni s›¤›nmac›lar›n›n esenli¤i hakk›nda son zamanlarda olduk-ça kayg› verici haberler alm›fl oldu¤umu anlay›fll› yüksek kiflili¤inize bildirmekten onur duyar›m.2 - Bundan dolay› askerî komutan›n›n görev bölgesi içinde bulunan Ermenilerin iyicekorunmas› ve gözetilmesi için elden gelen tüm önlemlerin almas›n› emreder ve herhangi birflekilde öldürme ya da kötü davran›fl olursa kendisinin do¤rudan do¤ruya sorumlu tutulaca-¤›n› bildiren bir telgraf›n Yüksek Savafliflleri Bakanl›¤›nca sözü geçen komutana ivedilikleçekilmesi yolunda emirler verilmesini anlay›fl› yüksek kiflili¤inizden rica ederim.3 - Bu talimata benzer talimat›n ilgili sivil memurlara da verilmesini ayr›ca rica ederim.

4 - Ülke içindeki asayiflizlik hakk›nda anlay›fll› yüksek kiflili¤inizin ne derece hakl› olarakkuflkulu bulundu¤unu bildi¤im için anlay›fll› yüksek kiflili¤inize ayr›ca bu (.....) uyulaca-¤›na inanmaktay›m.5 - Söz konusu olan talimat›n verildi¤i tarih hakk›nda verilecek bilginin sizi öven benimiçin sevinç nedeni olaca¤›n› bildiririm."S›vas Vali Vekilli¤inden ald›¤›m 2 Haziran 1919 tarihli bir telgrafta da"Bugün Albay Demange imzas›yla al›nan telgrafta (‹zmirin düflman eline düfl-mesi üzerine Aziziyede H›ristiyanlar›n ölümle korkutuldu¤u ve bu ise uygunolmay›p size durumdan haber veriyorum ki bu haller müttefik askerleri taraf›ndanilinizin iflgaline neden olur) yollu bildirimlerde bulunulmaktad›r....ilâ"denilmekte idi.Gerçekte, ne S›vasta kayg›land›r›c› bir durum vard› ve ne de H›ristiyanlaragözda¤› verilmekte idi. Sorun, ulusça yap›lmaya bafllan›lan mitinglerdenüzüntü duyan ve bunu emellerine engel sayan H›ristiyan unsurlar›n, yabanc›-lar›n dikkatini çekmek için bile bile yayd›klar› uydurma haberler olarak kabuledilmek gerekir (Belge 22,23,24). Savafliflleri Bakanl›¤›n›n nota örne¤ini içerentelgraf›na verdi¤im yan›t› oldu¤u gibi sunaca¤›m.Haber alma Çok ivedidir Say› 58 3 Haziran 1919Yüksek Savafliflleri Bakanl›¤›naK: 2 Haziran 1919 flifre:S›vas ve yöresinde eskiden bulunan Ermenileri ve sonradan gelen s›¤›nmac›lar› ürkü-tecek hiçbir olay olmam›flt›r. Ne S›vasta ve ne de yöresinde kuflkulan›lacak hiçbir durumyoktur. Herkes sessizce ifl ve gücüyle meflguldür. Bunu kesin olarak bildirir inanman›z› isterim.Bu nedenle ‹ngiliz notas›ndaki haberin kayna¤›n›n ne oldu¤unu benim de bilmem gerekir.‹zmir ve Manisan›n düflman eline geçmesinin ac› haberi üzerine Müslüman halk taraf›ndanyap›lan ve H›ristiyan unsurlar hakk›nda hiçbir düflmanca düflünce gütmeyen toplant›lardanbelki de baz›lar›n›n ürkmüfl olmalar› akla gelir. ‹tilâf Devletleri ulusumuzun haklar›nave ba¤›ms›zl›¤›na sayg›l› kald›kça ve ulus, vatan›n dokunulmazl›¤›n›n kesinli¤indenemin bulundukça ***rimüslim unsurlar›n korkuya düflmelerine hiçbir neden yoktur ve bukonuda devlete karfl› her türlü sorumlulu¤u yüklenir ve bundan tamamile emin olman›z› ricaederim. Fakat ulusal varl›k ve ba¤›ms›zl›¤› yok edecek ve hayat› tehlikeye sokacak iflgal,suikast ve sald›r› gibi ‹zmir yöresinde görünmekte olan ifllerin benzerlerinin ortaya ç›kmas›nakarfl› ne ulus vicdan›n›n heyecan ve üzüntüsünü ve ne de bundan kaynaklanan ulusalgösterileri yasaklamak ve durdurmak için kendimde ve hiç kimsede erk ve güç göremiyece-¤im gibi bu yüzden meydana gelebilecek durum ve olaylar karfl›s›nda da sorumluluk kabuledebilecek ne komutan ve ne de sivil memur ve ne de hükûmet düflünürüm.Mustafa KemalBu nota örne¤i ile taraf›mdan verilen yan›t örne¤i bütün komutanlara,vali ve mutasarr›flara yay›mlanarak bildirildi.Bu tarihlerde bütün ulusun ‹ngiliz Muhipleri Derne¤ine girerek ‹ngiltereninyard›m›n›n istenmesi, bu dernek ad›na, Sait Molla imzasile bütün belediyebaflkanl›klar›na bir telgrafla bildirildi¤i ve bu telgraf› etkisiz b›rakmak için ulusugere¤i gibi ayd›nlatmakla birlikte hükûmet kat›ndaki giriflimlerimi biliyorsunuz(Belge 25). Bundan baflka 27 May›s 1919 tarihinde Türkiye-Havas-Reuterad›ndaki ajans›n, toplanan Saltanat Dan›flma Kurulu hakk›ndaki ayr›nt›lardakurula egemen olan düflünce, Türkiyenin büyük devletlerden birinin yard›m›n›nsa¤lamas› merkezindedir haberini yay›mlay›p yaymas› üzerine Baflbakana "Ulusun,ulusal ba¤›ms›zl›¤› korumaya kararl› oldu¤unu ve bütün u¤ursuz sonuçlarakarfl› en son özveriyi göze ald›rd›¤›n› ve ulusal vicdan› yans›tmayan bildirilerin kuflku verici yank›lar do¤urdu¤unu" yazmakla birlikte bütün ulusu da budurumdan nas›l haberli k›ld›¤›m› baflka bir münasebetle söylemifltim.Baflbakan Ferit Paflan›n Parise bilinen ça¤r›l›fl› üzerine Birinci TürkiyeBüyük Millet Meclisinin ilk toplant› günlerinde baz› sözler söylemifltim. Busorun hakk›ndaki görüflümün ne oldu¤unu ve ne yapm›fl oldu¤umu aç›klamakamac›yla flu belgeyi oldu¤u gibi okuyaca¤›m:fiifre Havza, 3/6/1919‹vedidir Kifliye özeldirSamsunda Üçüncü Kolordu Komutan› Refet BeyefendiyeErzurumda Onbeflinci Kolordu Komutan› Kâz›m Pafla HazretlerineSamsun Mutasarr›f› Hamit BeyefendiyeErzurum Valisi Münir BeyefendiyeS›vas Vali Vekili Yarg›ç Hasbi Efendi HazretlerineKastamonu Valisi ‹brahim BeyefendiyeAnkarada K.O. 20 Komutan› Ali Fuat Pafla HazretlerineKonyada Y›ld›r›m Birlikleri Müfettifli Cemal Pafla HazretlerineDiyarbak›rda Onüçüncü Kolordu Komutan Vekili Cevdet BeyefendiyeVan Valisi Haydar BeyefendiyeFransa siyasal temsilcisi Mösyö Defrance'in baflbakan›n yan›na gelerek Osmanl› haklar›n›konferansta savunmak için Parise gidebileceklerini tebli¤ etti¤i ‹çiflleri Bakanl›¤›n›nresmî bildirisinden ve ajans yay›mlar›ndan anlafl›lm›flt›r. ‹zmir olay› üzerine milletimizingösterdi¤i ulusal k›zg›nl›k ve bu yolda ba¤›ms›zl›k kurmak hususunda beliren kesin kararl›l›ksonucu olan bu baflar› teflekküre de¤er. Fakat buna ra¤men Yunanl›lar ‹zmir ilini ifl-galden al›konmufl de¤ildir. Herhalde ulusun, haklar›n› bilip onlar› çi¤netmemek için tekbir beden gibi özverili davranmaya haz›r oldu¤u ‹tilâf Devletlerine gösterilip kan›tlamayadevam edildikçe bu devletlerin ulusumuza sayg›l› ve hakk›m›za uyumlu olaca¤› kuflkusuzdur.Baflbakan Pafla Hazretlerinin konferansta Osmanl› haklar›n› savunmak için büyükçaba harc›yacaklar› do¤ald›r. Ancak ulusça kesin olarak savunulmas› istenilen ve gerekligörülen haklar, özellikle iki noktada önem kazan›r. Birincisi, genel olarak devlet ve ulusuntam ba¤›ms›zl›¤›. ‹kincisi de vatan›n asal ögelerinde ço¤unlu¤un az›nl›¤a feda edilmemesidr.Bu konuda Parise gitmeye haz›rlanan heyetin görüflü ile ulusal vicdan›n kesin iste¤iaras›nda tam bir uyum gereklidir. Böyle olmazsa ulus, çok güç durumda ve giderilemezolup bittiler karfl›s›nda kalabilir. Bu kayg›y› do¤uran nedenler flunlard›r: BaflbakanPafla Hazretleri kula¤›m›za gelen demecinde bir Ermeni özerkli¤i ilkesini kabul etmifl oldu¤unubildirdi. Bunun s›n›rlar›n› söylemedi. Bundan do¤u illeri halk› do¤al olarak üzüntüduydu ve durumun aç›klamas›n› istemek zorunda kald›. Toplanm›fl olan Saltanat Dan›flmaKurulunda da hemen bütün kat›lanlar ulusal ba¤›ms›zl›¤›n korunmas›n› ve milletinkaderinin bir ulusal dan›flma kurulunca belirlenmesini istedi ise de yaln›z hükûmetin dayand›¤›‹tilâf ve Hürriyet Partisi ad›na Baflkan Sad›k Beyin yaz›l› bildirisinde ‹ngiltereninkoruyuculu¤u önerildi. Genifl bir Ermenistan özerkli¤i ve devletin bir yabanc› devlet koruyuculu¤unukabulü konular›nda ulusal istekle hükûmetin görüflleri aras›nda uygunlukolmad›¤› anlafl›l›yor. Baflbakan Pafla Hazretlerile yan›nda gidecek heyetin ulus haklar›n›savunmada izleyece¤i ilke ve program ulusça bilinmedikçe yukar›da bilginize sunulan hususlardankaygulanmaktan geri kal›namaz. Böylece illerdeki ve illere ba¤l› yerlerdekiUlusal Haklar› Savunma ve Kat›lmay› Reddetme derneklerinin temsilci kurullar›nca vehenüz örgütlenmeleri tamamlanamam›fl olan yerlerde de belediye kurullar› Baflbakan Pa-fla Hazretlerine ve do¤rudan do¤ruya Padiflaha telgraflarla baflvurarak ulusal tam ba¤›ms›zl›¤›ndokunulmazl›¤› ve ulusun ço¤unlu¤unun haklar›n›n sakl› bulunmas› ulusça temelkoflul say›ld›¤› bildirildi ve buna göre gidecek heyetin savunma esaslar›n›n ulusa resmen aç›kça bildirilmesi istenmektedir. Ulusun bu davran›fl› ile; gidecek heyetin savunmaya çal›flaca¤›ilkelerin gerçekten ulusun iste¤i oldu¤u ‹tilâf Devletlerince anlafl›lacak ve do¤ald›r ki dahaçok önemle göz önünde bulundurularak kurulun görevini kolaylaflt›racakt›r. Bildirilen gö-rüfllerimizin gerekenlere h›zla iletilip bildirilmesini vatan›m›z›n al›nyaz›s› ad›na siz vatanseveryüce kifliden özellikle dilerim. Bu telgraf›n al›nd›¤› zaman›n bildirilmesini de rica ederim.Mustafa KemalBu tarihten befl gün sonra, yani 8 Haziran 1919 da ‹stanbula SavafliflleriBakan› taraf›ndan ça¤›r›ld›¤›m› ve kimler taraf›ndan ve ne için istendi¤imi gizlicesormam üzerine, devlet büyüklerimizden birinin haber verdi¤ini vaktileyeri gelmiflken söylemifltim. O kifli, Genelkurmay Baflkan› bulunan Cevat Pa-fla idi. Bunun üzerine, ‹stanbul ile yap›lm›fl olan yaz›flmalar›n bir k›sm› herkesceö¤renilmifltir. Bu yaz›flmalar, Erzurumda istifa etti¤im tarihe kadar de¤ifliksavafliflleri bakanlar›yla ve do¤rudan do¤ruya saray ile devam etmifltir.Anadoluya geleli bir ay olmufltu. Bu süre içinde bütün ordu bölümleriyleiliflki ve ba¤lant› sa¤lanm›fl ve ulus elden geldi¤ince ayd›nlat›larak uyar›lm›fl,ulusca örgütlenme düflüncesi yay›lmaya bafllam›flt›. Genel durumu art›kbir komutan olarak yürütüp yönetmeye devam olana¤› kalmam›flt›. Yap›lança¤r› emrine uymam›fl ve gitmemifl olamakla birlikte ulusal örgütler kurmayave ulusal ayaklanmay› yönetip sa¤lamay› sürdürmekte oldu¤uma göre flahsenisyan etmifl duruma geçmifl oldu¤uma flüphe edilemezdi. Bundan baflka veözellikle uygulamaya karar verdi¤im giriflim ve ifllerin köklü ve sert olaca¤›n›kestirmek güç de¤ildi. Bu nedenle giriflim ve ifllerin bir an önce kiflisel olmaktanç›kar›lmas› ve bütün ulusun birlik ve dayan›flmas›n› sa¤layacak ve bunutemsil edecek bir kurul ad›na yap›lmas› çok gerekli idi.Bu nedenle, 18 Haziran 1919 tarihinde Trakyaya verdi¤im direktifte belirtti¤imbir noktan›n, uygulanmas› zaman› gelmifl bulunuyordu. Hat›r›n›zdad›rki o nokta, Anadolu ve Rumelinin ulusal örgütlerini birlefltirerek, birmerkezden temsil etmek ve yönetmek üzere, S›vasta genel bir ulusal kurultoplamakt›. Bu amac›n sa¤lanmas› için emir subay›m Cevat Abbas Beye21/22 Haziran 1919 gecesi Amasyada dikte etti¤im genelgenin ana noktalar›flöyleydi:1 - Vatan›n bütünlü¤ü, ulusun ba¤›ms›zl›¤› tehlikededir. 2 - ‹stanbul hü-kûmeti üstlendi¤i sorumlulu¤un gere¤ini yapamamaktad›r. Bu durum ulusumuzuyok olmufl gibi gösteriyor. 3 - Ulusun ba¤›ms›zl›¤›n› yine ulusun direniflve kesin karar› kurtaracakt›r. 4 - Ulusun durumunu ve davran›fl›n› gözönündetutmak ve haklar›n› dünyaya duyurmak için her türlü etki ve denetimdenuzak bir ulusal delege heyetinin bulunmas› çok gereklidir. 5 - Anadolunun heryönden en güvenli yeri olan S›vasta ulusal bir kongrenin tezelden toplanmas›kararlaflt›r›lm›flt›r. 6 - Bunun için tüm illerin her sanca¤›nda halk›n güveninikazanm›fl üç delegenin olabildi¤ince çabuk yetiflmek üzere hemen yola ç›kar›lmas›gerekmektedir. 7 - Her olas›l›¤a karfl› bunun bir ulusal s›r gibi gizli tutulmas›ve delegelerin lüzum görülen yerlerde kimliklerini gizleyerek yolculuketmeleri gerekir. 8 - Do¤u illeri ad›na 10 Temmuzda Erzurumda bir kongretoplanacakt›r. O tarihe kadar öbür illerin delegeleri de S›vasa varabilirlerseErzurum Kongresinin üyeleri de S›vas genel toplant›s›na kat›lmak üzereyola ç›kar (Belge 26).

kyaya bildirmifl oldu¤um bir karar›n Anadoluya da genelge ile bildirilmesindenbaflka birfley de¤ildir. Bu karar›n 21/22 Haziran 1919 gecesi, karanl›kbir odada al›nm›fl korkunç ve esrarengiz, yeni bir karar olmad›¤›, san›r›m, kolayanlafl›l›r.Bu noktan›n ayd›nlanmas› için, isterseniz küçük bir aç›klamada bulunay›m.Efendiler, o müsvedde iflte aynen flu k⤛tlard›r, (göstererek) dört maddedir,içeri¤ini söyledim. Alt›nda benim imzam vard›r. Bir de görevi dolay›silekurmay baflkan›m olan Albay Kâz›m Beyin (bugün ‹zmir Valisi Kâz›m Pa-fla), kurmaylar›mdan, bildiri iflleriyle görevli, Hüsrev Beyin (bugün elçi), askerîmakamlara flifre eden emir subay›m Muzaffer Beyin ve sivil makamlaraflifre eden bir memur efendinin imzalar› vard›r. Bundan baflka daha baz› imzalarvard›r.Bu imzalar›n, bu müsveddeye konmas› güzel bir talih ve rastlant›d›r.Daha, Havzada bulundu¤um s›rada Ankarada bulunan Yirminci KolorduKomutan› Ali Fuat Pafladan bir flifre telgraf ald›m. Bu telgraf, "Tan›d›¤›n›zbir kifli baz› arkadafllarlarla ‹stanbuldan buraya gelmifltir. Ne yapmalar›n› emredersiniz?"anlam›nda idi. Bilmece gibi olan bu telgraf, beni çok merakland›rd›ve flafl›rtt›. Sözkonusu kifliyi tan›yorum, benden ne yapaca¤›n› soruyor,Ankarada arkadafl›m olan güvenilir bir komutan›n yan›nda, telgraf da flifredir.O halde neden ismini flifre olarak bile yazd›rmaktan çekiniyor!? Bir hayli dü-flündüm. Anlar gibi oldum: siz de tahmin edersiniz ki bilmece çözmekle u¤ra-flacak vaktim yoktu. Fakat, Fuat Paflay› yak›ndan görmek, bölgeleri, çevreleri,düflünceleri hakk›nda görüflmek, çok istedi¤im bir fleydi. Bu bilmeceli telgraftanesinlenerek, kendisinden flu ricada bulundum: "Ankaradan ayr›ld›¤›n›-z›, hissettirmeyecek düzenlemeler yap›p önlem ald›ktan sonra, ad›n›z› ve k›-yafetinizi de¤ifltirerek birkaç gün için tezelden yan›ma geliniz. ‹stanbuldan gelenarkadafllar› da birlikte getiriniz."Gerçekten Fuat Pafla, dedi¤im gibi Havzaya do¤ru yola ç›kt›. Ama, baz›zorlay›c› nedenlerden dolay›, derhal Havzadan ayr›l›p Amasyaya gitmem gerekmiflti.Fuat Pafla, Havza yolunda, durumu anlar ve Amasyaya yönelir. ‹flteböylece 21/22 de Amasyada yan›mda bulunuyor. ‹smi flifrede bildirilmeyen ki-fli de Rauf Bey idi.‹stanbuldan ayr›lmak üzere, evimden otomobile binece¤im s›rada RaufBey yan›ma gelmiflti. Binece¤im vapurun izlenece¤ini ve ‹stanbulda iken tutuklamad›klar›nagöre belki de Karadenizde bat›r›laca¤›m› güvenilir kimselerdeniflitmifl, onu haber verdi. Ben ‹stanbulda kal›p tutuklanmaktansa bat›pbo¤ulmay› ye¤ledim. Ve yola ç›kt›m. Kendisine de eninde sonunda ‹stanbuldanç›kmak zorunda kal›rsa benim yan›ma gelmesini söyledim.Rauf Bey, gerçekten ‹stanbuldan ç›kmak gere¤ini duymufl ve ç›km›fl... fakatbenim yan›ma gelmedi, arkadafl› olan Elli Alt›nc› Tümen Komutan› AlbayBekir Sami Beyle buluflmak ve ‹zmir cephesine daha yak›n bir yerde, daha etkilive daha yararl› olaca¤›n› sanarak Band›rma-Akhisar yolu ile Manisa yö-resine gitmifl. Gitti¤i yerde, tinsel durumu bozuk, durumu tehlikeli ve korkunç bulmufl. Derhal ad›n› de¤ifltirerek oradan Ödemifl, Nazilli, Afyon üzerindenAziziye-Sivrihisar yoluyla ve araba ile de Ankaraya Fuat Paflan›n yan›na gelmiflve bana baflvurmufl; pek güzel ama! ‹smini saklamak suretile beni üzmenin anlam›var m›yd›?Öte yandan, Üçüncü Kolordu komutan›m olup Samsun Matasarr›fl›¤›ndab›rakt›¤›m Refet Beyi, art›k S›vasa, kolordu merkezine göndermek istiyordum.Birkaç kez gelmesi için emir vermifltim. Bölgesinde gezide imifl. Emirlerime kar-fl›l›k bile alam›yordum. Sonunda o da, rastlant› sonucu o gün gelmiflti.fiimdi, imza sorununa gelelim:Ben, müsveddenin yeni gelen arkadafllar taraf›ndan da imzalanmas›n› istedim.O s›rada Rauf ve Refet Beyler benim odamda, Fuat Pafla baflka bir odadabulunuyorlard›.Rauf Bey, konuk oldu¤undan bu müsveddeye imza koymak için kendindebir ilgi ve yetki görmedi¤ini incelikle söyledi. Bunun bir tarihsel an› oldu¤unubelirterek imza etmesini söyledim. Bunun üzerine imza etti.Refet Bey imzadan kaç›nd› ve böyle bir kongre yapman›n amaç ve yarar›-n› anl›yamad›¤›n› söyledi.‹stanbuldan beri, beraber getirdi¤im bu arkadafl›n - tuttu¤umuz yola göre -anlafl›lmas› pek kolay olan bir konuda, düflünce ve duygular› bana ac› geldi. FuatPaflay› ça¤›rtt›m. Pafla, düflüncemi anlay›nca derhal imza etti. Fuat Paflaya RefetBeyin çekinmesi nedenini anl›yamad›¤›m› söyledim. Fuat Pafla, Refet Beyin,biraz s›k›ca, sorgulay›nca Refet Bey müsveddeyi eline alarak kendine özgü biriflaret koydu.. Öyle bir iflaret ki, bunu, bu müsveddede bulmak biraz zordur.(Buyurun! Merak eden inceleyebilir.)Efendiler, gereksiz gibi görülebilen bu aç›klamalar, ileriki senelere ve olaylarailiflkin bir tak›m karanl›k noktalar› ayd›nlatmaya yarayabilir diye yap›lm›fl-t›r.Kongreye ça¤r› genelgesi, sivil ve askerî makamlara flifre olarak verildi.Bundan baflka ‹stanbulda bulunan baz› kimselere de gönderildi. Ayr›ca bunlarabir de genel mektup yazd›m. Kendilerine mektup yazd›klar›m flunlard›: Abdürrahmanfieref Bey, Reflit Akif Pafla, Ahmet ‹zzet Pafla, Seyit Bey, Halide EdipHan›m, Kara Vas›f Bey, Ferit Bey (bay›nd›rl›k bakan› idi), Sulh ve Selâmet PartisiBaflkan› Ferit Pafla (sonradan savafliflleri bakan› oldu), Cami Bey, Ahmet R›-za Bey.Bu mektupta söyledi¤im noktalar› özet olarak tekrar edece¤im:1 - Yaln›z mitingler ve gösteriler, büyük amaçlar›, hiçbir zaman kurtaramaz.2 - Bunlar, ancak do¤rudan do¤ruya ulusun ba¤r›ndan do¤an ortak gücedayan›rsa kurtar›c› olur.3 - Zaten ac› olan durumu öldürücü biçime sokan, en keskin etken, ‹stanbuldakikarfl› ak›mlar ve ulusal emelleri zararl› bir biçimde desteksiz b›rakanulusal olmayan politik propagandad›r. Bunun cezas›n› yurdumuzun nas›l çekti-¤ini, pek s›k görmekteyiz.4 - Art›k ‹stanbul Anadoluya egemen de¤il ba¤l› olmak zorundad›r.5 - Size düflen özveri pek büyüktür (Belge 27).

Bakanl›¤›nda bulunan Ali Kemal Bey, benim görevimden al›nd›¤›m ve art›kbenimle hiçbir resmî ifllem yap›lmamas› ve hiçbir iste¤imin yerine getirilmemesihususunda flifre ile bir genelge yay›mlam›flt›.23 Haziran 1919 tarih ve 84 say›l› olan bu flifrenin içeri¤i dikkate de¤erbir görüflü yans›tan belge oldu¤u için oldu¤u gibi bilgilerinize sunaca¤›m. ‹çiflleri Bakan› Ali Kemal Beyin 23/6/1919 tarihli ve 84 say›l›flifresinin aç›lm›fl örne¤idir.Mustafa Kemal Pafla büyük bir asker olmakla beraber güncel siyaseti yeterince bilme- di¤i için, afl›r› yurtseverlik ve çabalar›na karfl›n, yeni görevinde hiç baflar›l› olamad›. ‹ngilizola¤anüstü temsilcisinin istek ve üstelemesile görevinden al›nd› ve görevden al›nd›ktan son- ra yapt›klar› ve yazd›klar› ile de bu kusurlar›n› daha çok meydana vurdu. ‹zmirin Yunanl›-lara Kat›lmas›n› Reddetme dernekleri gibi Bal›kesir ve Ayd›n yöresinde Müslüman halk›haks›z yere k›rd›rmaktan ve böyle bir durumdan yararlanarak halk› haraca ba¤lamaktanbaflka bir ifl görmiyen emirsiz, sayg›s›z ve kanunsuz yollardan oluflturulan baz› kurullar için ötedenberi çekti¤i telgraflarla da siyasî yan›lg›s›n› yönetim aç›s›ndan artt›rd›. Ad›geçenin ‹s- tanbula getirilmesi Savafliflleri Bakanl›¤›na ait bir görevdir. Ama ‹çiflleri Bakanl›¤›n›n sizekesin emri, art›k o kiflinin görevden al›nm›fl oldu¤unu bilmek, kendisile hiçbir resmî ifllemegiriflmemek, hükûmet iflleriyle ilgili hiçbir iste¤ini yerine getirmemektir. Bu direktife görehareket etmekle ne gibi sorumluluklar›n ortadan kalkaca¤›n› kavrayaca¤›n›z› ve bu önemlive korkulu dakikalarda memur, halk, her Osmanl›ya düflen en büyük görev, bar›fl konferans›ncakaderimiz üzerine karar verilirken ve befl senedir yapt›¤›m›z deliliklerin hesaplar› gö-rülürken art›k akl›m›z› bafl›m›za devflirdi¤imizi göstermek, ak›ll›ca ve tedbirlice davran›fllarauymak, parti, din, ›rk ayr›l›klar› gözetmeksizin herkesin hayat›n›, mal›n›, ›rz›n› korumaklauygarl›k dünyas› karfl›s›nda bu memleketi bir daha lekelememek de¤il midir?Bu flifreli genelgeden, ben, ancak S›vasa vard›ktan sonra 27 Haziran 1919tarihinde haber ald›m. Ali Kemal Bey 23 Haziran tarihinde bu genelgesi iledüflmanlara ve padiflaha önemli bir görev yapt›ktan sonra 26 Haziran 1919 tarihindehükûmetten çekilmifltir. Ali Kemal Beyin baflbakanl›¤a verdi¤i resmîçekilme yaz›s›ndan baflka, saraya gidip padiflah›n kendisine elden verdi¤i istifayaz›s›n›n örneklerini ve sözlü aç›klamalar›n› ve padiflah›n ona verdi¤i yan›-t› çok sonra ö¤rendim.Ali Kemal Bey istifa yaz›lar›nda, özellikle padiflaha verdi¤inde: "Osmanl›beldelerinin de¤iflik yerlerinde baflgösteren ihtilâl belirtileri; ihtilâl ateflininderhal ve yerinde söndürülerek yok edilmesi amac› ile önlem almak, sadekendi iflgal etti¤i makama ait iken padiflahtan gördü¤ü ilgi ve güveni çekemiyenbaz› arkadafllar›n›n birçok bofl nedenler ileri sürerek ihtilâlin genifllemesineyol açmakta olduklar›ndan" söz ettikten sonra "resmî görevden çekilmekleberaber özel olarak hizmet edece¤ini ve padiflaha ba¤l›l›ktan ayr›lm›-yaca¤›n› ekliyor ve sözlü olarak da, "resmî görevden ayr›lmam›" f›rsat sayandüflmanlar›m›n sald›r›lar›ndan ben kulunuzu koruyun" diye yalvar›yor.Padiflah, yan›t›nda "Beni büsbütün yaln›z b›rakm›yaca¤›na eminim. Ba¤-l›l›¤›n›z, bana, büyük umut ve teselli vermiflti. Saray, her dakika size aç›kt›r.Refik Beyle iflbirli¤inden ayr›lmay›n" yollu okflay›c› sözler söylüyor (Belge 28).Ba¤l›l›¤›ndan padiflah›n büyük umut ve teselliye kap›ld›¤› Ali Kemali, bakanl›kgörevinde ve padiflah›n yan›nda gördükten sonra, onu, bir de as›l, ger-çek görevi bafl›nda görelim!Can›n›z s›k›lmazsa, Sait Mollan›n, Papaz Frew’ya yazd›¤› mektuplardanbirini gözden geçirelim:
"Ali Kemal Beye son felâketi üzerine üzüntü duydu¤unuzu söyledi¤iniziilettim. Bu kifliyi elde bulundurmak gerek, bu f›rsat› kaç›rm›yal›m. Bir arma-¤an vermek için en uygun bir zamand›r.Ali Kemal Bey dün o kifliyle görüflmüfl. Bas›n iflinde biraz a¤›rdan almakgerekti¤ini söylemifl. Bir kere herhangi bir gidiflten yana çevrilen düflünürlerive yazarlar›, öncekine ayk›r› bir amaca yöneltmek bizde kolay olmaz. Bütünresmî görevliler ulusal ayaklanmaya flimdilik iyi gözle bak›yorlar demifl. AliKemal Bey, talimat›n›za harfi harfine uyacak. Zeynelabidin partisile de iflbirli¤ineçal›fl›yor. Özetle, ifller buland›r›lacak."Bu mektubun bir dipnotu vard›r. fiimdi onu da, okuyal›m: “Dipnot: Birkaçdefad›r söylemek istedi¤im halde unutuyorum. Mustafa Kemal Paflaya veyandafllar›na biraz arka ç›kar gibi görünmeli ki kendisi ürkmeden buraya gelebilsin.Bu ifle ola¤an üstü derecede önem veriniz. Kendi gazetelerimizle taraftutamay›z."Bu belgeler hakk›nda s›ras› gelince, daha çok bilgi veririm. fiimdilik bukadar yeter.Ali Kemal Beyin, Amasyada iken henüz haberim olmad›¤›n› söyledi¤im,genelgesi, görevlilerin ve halk›n kafalar›n› gerçekten kar›flt›rm›fl. Her yerde,eksik olmayan y›k›c› ruhlu kimseler, hemen bana karfl› propagandaya ve çal›flmayabafllam›fllar. Bu yoldaki olumsuz görüntülerin ve baltalay›c› ifllerin enönemlisi S›vasta haz›rlanmaya bafllanm›fl.‹zin verirseniz bunu k›saca anlatay›m: ‹çiflleri Bakan› Ali Kemal Beyingenelgeyle verdi¤i emrin tarihi olan 23 Haziran günü, S›vasta, Ali Galip Beyad›nda birisi, on kadar arkadafllar›yla haz›r bulunuyormufl. Bu kifli, ‹stanbuldan,Elaz›¤ valisi olarak gönderilmifl olan Kurmay Albay Ali Galiptir. Sözde,ilin ikinci derecedeki görevlileri olmak üzere, birtak›m adamlar› da, ‹stanbuldanseçmifl beraberinde götürüyor.Ali Galip yolu üzerinde bulunan, S›vasta durmufl. Özel ödevi bulundu¤unaflüphe etmemek gereken, Ali Galip, orada hemen kuvvetli yandafllar bulmufl.Görevini iyi uygulamak için düzen kurup önlem almaya bafllam›fl.‹çiflleri Bakanl›¤›n›n, aleyhimdeki emri gelir gelmez, çal›flmalar bafllam›fl.S›vas sokaklar›nda benim; hain, baflkald›r›c›, zararl› bir adam oldu¤um yolluduvarlara yaftalar yap›flt›r›lm›fl.Kendisi de, bir gün; S›vasta vali bulunan Reflit Pafla merhumun yan›na giderek,‹çiflleri Bakanl›¤›n›n emrinden sözettikten sonra, S›vasa gitti¤im takdirdehakk›mda uygulayaca¤› muameleyi sormufl.Reflit Pafla, ne yap›labilece¤ini sormufl. "Ali Galip, ben senin yerinde olsam,derhal kollar›n› ba¤lar, tutuklar›m ve senin de böyle yapman gerekir"demifl.Reflit Pafla, bu iflin bu kadar basit olaca¤›na inanmam›fl, görüflme hayliuzam›fl. Görüflmeye kat›lanlar ço¤alm›fl.. Hatta bir k›s›m halk verilecek karar›anlamak üzere toplanm›fl...Bugün, Haziran›n 27 nci günüdür. Gözlerimizi, yeniden bu noktaya dönmeküzere, bir an için, bu levhadan ay›ral›m ve Amasyaya yöneltelim.
Ay›n 25 inci günü, S›vasta aleyhimde baz› uygunsuz davran›fllar bafllad›-¤›n› haber ald›m. 25/26 Haziran gecesi emir subay›m Cevat Abbas Beyi ça¤›rd›mve yar›n sabah karanl›kta Amasyadan güneye do¤ru yola ç›kaca¤›z dedim.Bu hareketimizin gizli tutularak haz›rlan›lmas› için emir verdim.Bir yandan da, Beflinci Tümen Komutan› ve kurmaylar›mla, gizli olarak,flu önlemi kararlaflt›rd›k: Beflinci Tümen Komutan›, tümeninden, seçme subayve erlerden olabildi¤ince kuvvetli bir atl› piyade birli¤ini derhal o gecedenbafll›yarak süratle oluflturulacakt›. Ben, 26 Haziran sabah› karanl›kta arkadafl-lar›mla birlikte otomobil ile Tokada hareket edecektim. Birlik oluflur olufl-maz, Tokat üzerinden S›vas yönüne gönderilecek ve benimle ba¤lant› arayacakt›.Hareketimiz, hiçbir tarafa telgrafla bildirilmiyecek ve mümkün oldu¤ukadar Amasyada da aç›klanm›yacakt›.26 da Amasyadan yola ç›kt›m. Tokada gelir gelmez telgrafhaneyi kontrolalt›na ald›rarak benim geliflimin S›vasa ve hiçbir tarafa bildirilmemesini sa¤lad›m.26/27 gecesini orada geçirdim. 27 de S›vasa hareket ettim. Otomobil ileTokattan S›vas yaklafl›k alt› saattir.S›vas valisine, Tokattan S›vasa hareket etti¤ime dair aç›k bir telgraf yazd›m.‹mzada, Ordu Müfettiflli¤i san›n› kullanm›flt›m.Telgrafta bilerek isteyerek yola ç›k›fl saatimi yazm›flt›m. Ama, bu telgraf›n,yola ç›kt›¤›mdan alt› saat sonra çekilmesini ve o zamana kadar hiçbir yoldanS›vasa bilgi verilmemesini sa¤layacak önlemleri ald›rd›m.fiimdi, Efendiler; gözlerimizi tekrar S›vasta b›rakt›¤›m›z sahneye çevirelim.Ali Galip Bey ve Reflit Pafla aras›nda hakk›mda uygulanacak ifllemin gö-rüflülmesi sahnesine.. Tart›flman›n, k›z›flm›fl oldu¤u bir aflamas›nda, Reflit Pa-flan›n eline, benim Tokattan çekilen telgraf›m›, verirler. Reflit Pafla hemen AliGalip Beye uzat›r. "‹flte kendisi geliyor, buyurun, tutuklay›n!" der. Reflit Pa-fla, telgrafta yaz›l› olan hareket saatini görünce hemen kendi saatini ç›kar›r,bakar.. "Efendim geliyor de¤il, gelmifl olacakt›r," diye ekler. Bunun üzerine,Ali Galip, "Ben tutuklar›m dedimse, benim ilimin içinde olursa tutuklar›mdemek istedim," deyince, toplanm›fl bulunanlar› bir telâfl kaplar. Hep birden"haydi öyle ise karfl›lamaya gidelim" diyerek toplant›ya son verirler..Ancak, flehrin ileri gelenleri ve halk ve askerle parlak bir karfl›lama törenihaz›rlayabilmek için biraz zaman kazanmak lâz›m geldi¤ini; halbuki hesap-ça, benim; S›vas flehri girifllerine kadar yaklaflm›fl olaca¤›m göz önünde bulundurularakbeni; girifle yak›n olan Tar›m Örnek Çiftli¤inde, bir dinlenmeyeözendirecek bir çare düflünmüfller. Vali Pafla karargâh›m›n sa¤l›k iflleri baflkan›olup evvelce örgüt için, S›vasa göndermifl oldu¤um Tali Beyi ça¤›r›p bu gö-revin yap›lmas›n› ondan rica etmifl ve önlemler al›n›r al›nmaz kendisinin debize kat›laca¤›n› söylemifl..Gerçekten, tam Örnek Çiftli¤i yak›nlar›nda, karfl›m›za ç›kan bir otomobiliniçinden, Tali Bey göründü. Otomobillerden indik, çiftli¤in avlusundaoturduk. Tali Bey, hikâye etti¤im durumu ayr›nt›lar›yla aç›klad›ktan sonra,görevinin, beni burada biraz oyalamak oldu¤unu söyleyince, hemen aya¤akalkt›m, "Çabuk otomobillere ve S›vasa" dedim.
Bunun nedenini söyleyeyim. O anda akl›ma gelen flu idi: Karfl›lama töreniyapaca¤›z diye Tali Beyi aldatm›fl olabilirler ve gerçekte aksi bir düzen yapmakiçin zaman kazanmak istiyebilirlerdi. Otomobillere binmek üzere ikenS›vas taraf›ndan baflka bir otomobil yan›m›za yaklaflt›. ‹çinde Vali Pafla vard›.Reflit Pafla, "Efendim birkaç dakika daha dinlenmez misiniz" diye sözebafllad›. "Yar›m dakika bile dinlenme gere¤i duymuyorum. Derhal hareketedece¤iz ve sen benim yan›ma gel" dedim.— Efendim, dedi, sizin yan›n›za Rauf Bey binsin, ben arkadaki otomobillede gelirim.— Hay›r hay›r, dedim siz buraya..Bu basit önlemin amac› kendili¤inden anlafl›l›r.S›vas flehrinin girifline geldi¤imizde, caddenin iki yan› büyük bir kalabal›kile dolmufl, askerî birlikler özel tören durumu alm›fl bulunuyordu. Otomobillerdenindik. Yürüyerek askeri ve halk› selâmlad›m.Bu görünüm, S›vas›n say›n halk›n›n ve S›vasta bulunan kahraman subayve erlerimizin bana, ne kadar ba¤l› olduklar›n› ve beni ne kadar sevdiklerinigösteren canl› bir kan›t idi..Bu nedenle, do¤ru Kolordu Komutanl›k dairesine gittim ve derhal yan›mdakilerleberaber Ali Galibi ve onun maflas› oldu¤unu anlad›¤›m fesatç›-lar› getirttim. Onlara yapt›klar›m› anlatarak zaten, sizi kâfi derecede, yormufloldu¤una flüphe etmedi¤im ayr›nt›lar› uzatmak istemem.Yaln›z, bir noktay›, belirtmekle yetinece¤im.Efendiler; bu Ali Galip, gördü¤ü kötü muameleden sonra, gizlice söylenmesigereken fleyler oldu¤unu bildirerek gece yaln›z olarak yan›ma gelmek istedi.Kabul ettim. Yapt›klar›n›n d›fl görünüflüne önem vermememi rica ileElaz›¤ valili¤ini kabul ederek gelmekten amac›n›n, benim görüfllerime yard›mc›olmak bulundu¤unu ve S›vasta durmay›, bana kat›l›p do¤rudan do¤ruyadirektif almak için oldu¤unu aç›klayarak ve bin dereden su getirerek kan›tlamayaçal›flt› ve bizi sabaha kadar meflgul etmek suretile, baflar›l› oldu¤unukabullenmeliyim.** *S›vasta, örgütler konusunda ve ne yap›laca¤› hakk›nda gerekenlere talimatverdikten sonra, hiç uyumadan geçen 27/28 gecesinin sabah›nda bir bayramgünü, S›vastan Erzuruma do¤ru yola ç›k›ld›.Bir haftal›k zor bir otomobil yolculu¤undan sonra 3 Temmuz 1919 günühalk›n ve askerin gerçekten içten gösterileri içinde, Erzuruma var›ld›. ‹stanbulhükûmetinin olas› ters tebligatlar›n› kontrol etmek ve durdurmak için iletiflimkanal› olan önemli merkezlerde önlemler al›n›p düzenlemeler yap›lmas› içinbütün komutanlara, 5 Temmuz 1919 tarihinde emir verdim. (Belge 29).Komutan, vali ve Do¤u ‹lleri Ulusal Haklar› Savunma Derne¤i Erzurumfiubesile iliflki kuruldu.Vali Münir Bey, ‹stanbulca görevden al›nm›flt›. Gitmeyip Erzurumdakalmas›n› bildirmifl oldu¤umdan daha Erzurumda bulunuyordu. Bitlis valili-¤inden ayr›l›p ‹stanbula gitmek üzere Erzurumdan geçen Mazhar Müfit Beyde ayn› suretle Erzurumda beni bekliyordu.

Bu iki vali beylerle, On Beflinci Kolordu Komutan› Kâz›m Kara BekirPafla ve beraberimde bulunan Rauf Bey, eski ‹zmit mutasarr›f› Süreyya Beyve karargâh›ma ba¤l› Kurmay Baflkan› Kâz›m Bey ve Kurmay Hüsrev Bey,Doktor Refik Bey arkadafllar›mla ciddî bir görüflme yapmay› uygun buldum.Kendilerine genel ve özel durum ve izlenmesi zorunlu olan hareket hatt›ndansözettim. Bu arada en elveriflsiz durumlar ve genel ve kiflisel tehlikeleri; herihtimale karfl› yap›lmas› gereken özverileri anlatt›m. Bir de, "ulusal amaç içinortaya at›lacaklar›n yok edilmesini düflünen bugün yaln›z saray, ‹stanbulhükûmeti ve yabanc›lard›r. Ama, bütün memleketin aldat›lmas›n› ve bize kar-fl› duruma getirilmesini de olas› görmek gerekir. Önder olacaklar›n, her neolursa olsun, amaçtan dönmemesi, memlekette bar›nabilecekleri son noktada,son nefeslerini verinceye kadar, amaç u¤runda özveriyi sürdüreceklerineiflin bafl›nda karar vermeleri gerekir. Yüreklerinde bu kuvveti duymayanlar›nhiç giriflimde bulunmamalar› elbette daha iyidir. Çünkü, aksi halde, hem kendilerinive hem de ulusu aldatm›fl olurlar.Bir de söz konusu ödev resmî makam ve üniformaya s›¤›narak el alt›ndanyürütülemez. Bu yolda hareket bir ölçüde baflar›l› olabilir. Ama, art›k o dö-nem geçmifltir. Aç›ktan a盤a ç›kmak ve ulusun haklar› ad›na yüksek sesle ba-¤›rmak ve bütün ulusun, bu hayk›r›fla kat›lmas›n› sa¤lamak gerekir.Benim, görevden al›nd›¤›m ve her türlü sonuçla karfl›laflabilecek durumdabulundu¤um kuflkusuzdur. Benim ile aç›kça iflbirli¤i etmek, ayn› sonuçlar›flimdiden kabul etmektir. Bundan baflka, sözkonusu etti¤imiz durumun istedi-¤i adam›n, birçok baflka görüfl aç›lar›ndan da, mutlaka benim kendim olabilece¤igibi, bir iddia yoktur. Yaln›z, her halde, bu memleket evlâd›ndan birininortaya at›lmas› zorunlu olmufltur. Benden baflka bir arkadafl da düflünülebilir.Yeter ki o arkadafl, bugünkü durumun kendisinden bekledi¤i yolda davranmayarâz› olsun!" dedim.Bu konuflma ve aç›klamadan sonra, hemen ayaküstü karar vermek uygunolam›yaca¤›ndan bir süre düflünmek ve özel konuflmalar yapabilmek için, gö-rüflmeleri bitirdi¤imi, söyledim.Yeniden topland›¤›m›zda; iflin bafl›nda, benim, kalmam› istediklerini vekendilerinin bana yard›mc› ve destek olacaklar›n› söylediler. Yaln›z bir arkadafl,Münir Bey, önemli özrü nedeni ile bir zaman için kendisinin edimli gö-revden ba¤›fllanmas›n› rica etti. Ben, görünüflte, görev ve askerlikten istifa ettiktensonra t›pk› flimdiye kadar oldu¤u gibi üst komutan imiflim gibi emirleriminyerine getirilmesi, baflar› için, temel flart oldu¤unu söyledim. Bu da, tamamen,uygun bulunup onayland›ktan sonra toplant›ya son verildi.Efendiler; ‹stanbulda, Genelkurmay Baflkanl›¤›nda, ayr›lan, Cevat ve yenigelen Fevzi Paflalardan, Bar›fl Haz›rl›klar› Komisyonunda çal›flan ‹smetBeyden bafllayarak Erzuruma gelinceye kadar, heryerde karfl›laflt›¤›m ve ilifl-ki kurdu¤um komutan, subay ve her türlü devlet ileri gelenleri ile burada, Erzurumda,yapt›¤›m gibi görüflmeler ve anlaflmalar yapm›flt›m. Bunun yarar›n›de¤erlendirebilirsiniz.
Erzuruma var›fl›m›n ilk günlerinde, Erzurum Kongresinin toplanmas›n›sa¤lamak için önlem alma ifline önem verildi.Efendiler, Do¤u ‹lleri Ulusal Haklar› Savunma Derne¤inin, 3 Mart 1919tarihinde, bir çal›flma kurulu meydana getirmek suretile kurulmufl olan Erzurumflubesi, Trabzon ile de anlaflarak 1919 senesi Temmuzunun onuncu günüErzurumda bir Do¤u ‹lleri Kongresi toplamaya giriflti. Benim daha Amasyadabulundu¤um tarihlerde, Haziran içinde, do¤u illerine delege göndermeleriiçin öneri ve ça¤r› yapt›.‹llerden delege getirilmesi için o tarihten bafllayarak benim Erzuruma var›fl›makadar ve ondan sonra da, bu konuda ola¤anüstü çaba gösterdi.Ama, o günlerin koflullar› içinde böyle bir amac›n gerçeklefltirilmesindekigüçlü¤ün büyüklü¤ü kolayl›kla anlafl›l›r. Kongrenin toplanma günü olan 10Temmuz yaklaflt›¤› halde, illerden gereken delegeler seçilip gönderilmiyordu.Oysa, bu kongrenin toplanmas›n› sa¤lamak art›k çok önem kazanm›flt›.Bu nedenle, bizce de ciddî giriflimlerde bulunmak gerekti.‹llerin herbirine aç›k bildirimlerde bulunmakla birlikte, bir taraftan daflifre telgraflarla valilere, komutanlara gere¤i gibi haberler iletildi. Sonundaon üç gün gecikmeyle yeter say›da delege getirilip toplanma ifli baflar›ld›.Efendiler, ulusal ifllere orduda bulunanlar›n arka ç›kmas›n› ve askerin vehalk›n efl düzende hareket etmelerini sa¤lamak, önemli idi.Trabzondaki tümeni, komutan vekili yönetiyordu. As›l komutan HalitBey Bayburtta gizlenmifl idi. Halit Beyi iki bak›mdan sakland›¤› yerden ç›karmakgerekli idi. Biri ve daha önemlisi, ‹stanbula ça¤r›lman›n ve ça¤r›ya uymaman›nkorkulacak, gizlenilmeyi gerektirecek bir yönü olmad›¤›n› halka veözellikle ordudakilere göstererek moral yükseltmek gerekiyordu. Bir de, k›y›-da önemli bir yer olan Trabzona düflman›n bir sald›r›s› olursa oradaki tümeninbafl›nda ateflli bir komutan bulundurmak uygun olacakt›.Bunun için, Halit Beyi Erzuruma getirttim, ona kendim özel direktiflerverdikten sonra gerekti¤inde, derhal tümeninin bafl›na geçmek üzere Maçkadabulunmas›n› emrettirdim.Biz bu ifllerle u¤rafl›rken, bir yandan da ‹stanbulda Savafliflleri Bakan› bulunanFerit Paflan›n ve padiflah›n, ‹stanbula dönmemi sa¤lamak için sürüp gidenaldat›c› telgraflar›na da türlü karfl›l›klar vermekle, vak›t kaybetmek zorundabulunuyorduk.Savafliflleri Bakanl›¤›, ‹stanbula gel! diyor. Padiflah, önce hava de¤iflimial, Anadoluda, bir yerde otur, fakat bir ifle kar›flma diye bafllad›. Sonunda, ikisibirlikte ille gelmelisin! dedi. Gelemem! dedim. En sonunda 8/9 Temmuz1919 gecesi, sarayla aç›lan bir telgraf bafl› konuflmas› s›ras›nda, birdenbire;perde kapand› ve 8 Hazirandan, 8 Temmuza kadar, bir ayd›r devam eden,oyun son buldu. ‹stanbul, benim, o dakikada resmî görevime son vermifl oldu.Ben de ayn› dakikada 8/9 Temmuz 1919 gecesi saat 10:50 sonrada SavafliflleriBakanl›¤›na, saat 11 sonrada padiflaha bana verilen görevimle birlikte askerliktende çekildi¤imi bildiren telgraflar› çekmifl oldum.

Durum, taraf›mdan, ordulara ve ulusa duyuruldu. Bu tarihten sonra resmîgörev ve yetkiden ayr›lm›fl olarak, yaln›z ulusun sevecenlik, yi¤itlik vemertli¤ine güvenerek ve onun bitmez feyiz ve güç kayna¤›ndan esinlenip kuvvetalarak, vicdan ödevimizi sürdürdük...Biz, 8/9 Temmuz gecesi ‹stanbul ile telgraf bafl›nda konuflurken, bunubaflka dinliyenlerin ve ilgilenenlerin de bulundu¤unu kestirmek güç de¤ildir.O tarihlerde ve ondan sonraki zamanlarda, en hafif deyimle safl›klar›n›zekâ gere¤i ve önlem gere¤imifl gibi göstermeye çal›flm›fl olanlar hakk›nda, birfikir vermifl olmak için, izin verirseniz flu belgeyi size oldu¤u gibi sunay›m.140/140 Saat: 6 Konyadan, 9 Temmuz 1919 Üçüncü Ordu Müfettiflli¤i Baflyaverli¤ineTelgraf ve Posta Genel Müdürü Refik Halit Bey ile Konya Valisi Cemal Bey, 6/7 Temmuzgecesi, telgrafla makina bafl›nda konufltular. Görüflmenin flu yolda geçti¤ini haber ald›m.Mustafa Kemal Pafla Hazretlerinin defteri dürüldü. ‹stanbula getirilecek. Cemal PaflaHazretlerinin hakk›nda da, yap›lacak ifllem yap›lmak üzeredir.Konya valisi de:— Teflekkür ederim. Dediler.Uygun yoldan Pafla Hazretlerine bildirmenizi rica ederim.‹kinci Ordu Müfettiflli¤i fiifre Müdürü HasanGerçekte, Konyada bulunan ‹kinci Ordu Müfettifli Cemal Paflan›n on günsüreyle izinli olarak ‹stanbula gitti¤ini dört gün evvel haber alm›fl ve flafl›rm›fl-t›m.Cemal Pafla ile Samsuna ç›kt›¤›mdan beri, ulusal amaca varmak için iflbirli¤iyapmak ve halk düzenlemeleri ve örgütleri konular›nda yaz›flmalar›m›zvard›. Kendisinden, ümitveren, olumlu yan›tlar alm›flt›m.Benimle, bu yolda iliflki kurmufl olan bir komutan›n kendi kendine, izinal›p ‹stanbula gitmesi ak›l ifli olmamak gerekirdi. Bu nedenle 5 Temmuz 1919tarihli flifre ile Konyada Onikinci Kolordu Komutan› Albay Salâhattin Beyeflu iki maddeyi yazd›m: 1 - Cemal Paflan›n on gün süreyle ‹stanbula gitmesinin gerçek nedenini aç›kça ve ivediolarak bildiriniz2 - Sizin hiçbir nedenle ve flekilde oradaki kuvvetlerin bafl›ndan ayr›lman›z uygun de-¤ildir. Bu konuda Fuat Pafla ile de haberleflerek en olumsuz olas›l›¤a karfl› önlem alman›zçok gereklidir. Hergün durumunuz hakk›nda k›sa bilgi vermenizi, rica ederim.Ayn› flifrenin örne¤ini ayn› tarihte Ankarada Fuat Paflaya da verdim.Salâhattin Beyin Konyadan 6/7 Temmuz tarihinde, yani Refik Halit BeyinKonya Valisi Cemal Beyle telgraf bafl›nda konufltu¤u s›rada, verdi¤i yan›tflifre telgrafta "Cemal Pafla, ‹stanbulda baz› kiflilerle temas etmek ve ailesilegörüflmek üzere on gün süreyle ve kendi iste¤iyle izinli olarak ‹stanbula gitmifltir"denilmekte idi (Belge 30,31,32,33).Cemal Pafla gitti, fakat gelemedi. Kendisini çok zaman sonra Ali R›za Pa-fla Kabinesinde Savafliflleri Bakan› olarak görece¤iz.Yaz›k ki, bu durumun tan›¤› olan ve kendisine kuvvetlerinin yan›ndanayr›lmamas› tavsiye edilen Salâhaddin Beyin de bir süre sonra ‹stanbula gitti-¤ini haber ald›k. Cemal Paflan›n gösterdi¤i bu kötü örnek üzerine 7 Temmuz1919 tarihinde, flu genelgeyi yay›mlad›m:
1 - Ba¤›ms›zl›¤›m›z› korumak için derlenip kurulmufl olan ulusal güçlere hiçbir yöndekar›fl›lamaz ve sald›r›lamaz. Devlet ve ulusun gelece¤i, ulusal iradeye ba¤l› ve onun egemenli¤ialt›ndad›r. Ordu da bu iradeye ba¤l› ve onun hizmetindedir.2 - Müfettifl ve komutanlar, herhangi bir nedenle, komutanl›ktan uzaklaflt›r›rlara, yerlerinegeçecek kifliler iflbirli¤i yap›labilecek nitelikte bulunursa komutay› b›rakacaklar amaetkili olduklar› bölgede kalarak ulusal görevlerini yapmay› sürdüreceklerdir. Böyle olmazsabir ikinci ‹zmir olay›na meydan verebilecek kimselerin atanmas› durumunda komuta hiç-bir suretle b›rak›lmayacak ve bütün müfettifl ve komutanlar taraf›ndan, güven ve inanc›nkalmad›¤› ileri sürülerek, yap›lan iflleme uyulm›yacak ve emir geri çevrilecektir.3 - Ülkemizi kolayl›kla ele geçirmek amac›na yönelik olarak ‹tilâf Devletleri taraf›ndanyap›lan bask› sonucu, hükûmet herhangi bir askerî veya ulusal örgütümüze da¤›lmaemri verirse, kabul edilmiyecek, uygulanmayacakt›r.4 - ‹stekleri ve amac› ulusal ba¤›ms›zl›¤› sa¤lamaya yönelik olan Ulusal Haklar› Savunmave ‹zmirin Yunanistana Kat›lmas›n› Reddetme derneklerinin ve bunlar›n giriflimlerinin bozulupda¤›lmas›na yol açacak herhangi bir etki ve kar›flmay› ordu, kesin olarak önleyecektir.5 - Devlet ve ulusun ba¤›ms›zl›¤›n› sa¤lama yolunda, bütün sivil devlet görevlileri,Ulusal Haklar› Savunma ve ‹zmirin Yunanistana Kat›lmas›n› Reddetme derneklerinin, ordugibi, yasal yard›mc›lar›d›r.6 - Vatan›n herhangi bir bölgesine, sald›r›l›rsa, bütün ulus, haklar›n› savunmaya haz›rbulundu¤undan bu gibi olaylar ç›k›nca iflbirli¤i için derhal her taraf biribirine en süratli flekildehaber vererek iflbirli¤i sa¤lanacakt›r.Bu bildiri Anadolu ve Rumelide bulunan bütün ordu ve kolordu komutanl›klar›nave baflka gerekenlere yap›lm›flt›r.Bu genelgemizden, befl alt› gün sonra, Kavaktan, (K.O.3 Komutan› Refet)imzal› 13 Temmuz 1919 da yaz›lm›fl bir flifre telgraf ald›m. Telgraf›n içeri-¤i aynen fludur: ‹stanbuldan bir ‹ngiliz gemisile, Savafliflleri Dairesi Baflkan› Albay Salâhattin Bey, benimyerimi almak üzere geldi. Benim de ayn› gemi ile dönmemi bakanl›k emrediyor. Salâ-hattin Bey, amaca uygun olarak çal›flacak. Genel duruma göre komutay› ona b›rakmay› uygunbuldum ve Savafliflleri Bakanl›¤›na istifam› verdim. Ayr›ca ayr›nt›l› bilgi veririm. S›vasdo¤rultusunda yola ç›k›yorum. Beflinci Tümen Komutan› Arif Bey arac›l›yla Amasyaya yan›tveriniz.Efendiler, aç›kça söylemeliyim ki, bu tutum ve davran›fltan pek memnunolmad›m. Refet Beyin benimle iflbirli¤i yapt›¤› ‹stanbulca biliniyor. Bu çal›fl-malardan yana olan birisini de¤ifltirmeye ve hem de ‹ngiliz gemisi ile gelince,hemen akla gelmesi do¤al olan, bu kiflinin ‹ngiliz görüflüne hizmet edebilece-¤i hususunda ona güvenilmifl olmas›d›r. Bu yarg›, bir san›dan ibaret bile olsa,Refet Beyin komutay› vermekte acele etmeyip, hiç olmazsa bizim de görüflü-müzü almas› gerekirdi.Güvenip komutay› verdi¤ine göre de, hiç olmazsa bir süre ondan ayr›lmay›pdurumu ve görüfllerimizi iyice benimsetebilecek kadar birlikte çal›flmas›ve kendisini bizimle ba¤lant›ya soktuktan sonra uzaklaflmas› akla yak›nolurdu, diye düflündüm. Bununla birlikte, olup bitti karfl›s›nda b›rak›lm›fl oldu¤umagöre iki noktada avunmaya çal›flmakla yetinmek zorunda idim. Birincisi,Refet Beyin telgraf›ndaki "Salâhaddin Bey amaca uygun çal›flacak" cümlesi;di¤eri de, Refet Beyin hiç olmazsa ‹stanbula gitmemifl olmas› idi.Bu durum üzerine "Komutanlar›n ‹stanbula gitmek hususunda en küçük birgafilce davran›fllar›n›n pek pahal›ya mal olaca¤›n› ve program›m›z› aynen uygulamavadevam edece¤imizi" tüm komutanlara bildirerek hemen dikkatlerini çektim.Refet Beye de ayn› tarihte (14 Temmuz 1919) “Selâhattin Beyin, kararlar›m›z› aynen uygulayaca¤› hususu buradaki arkadafllar› çok duyguland›rm›fl veonlara güç katm›flt›r" cümlesini de içeren bir flifre telgraf çektim.Salâhattin Beyin kendisine de aynen flu telgraf› çektirdim:14 Temmuz 1919Amasyada Beflinci Tümen Komutanl›¤›naRefet Beyedir: Afla¤›daki telgraf›, uygun bulursan, Salâhattin Beye verip sonucu bildiriniz.Mustafa KemalSalâhattin Beyefendiye: ‹stanbulun kuflat›lm›fl çevresinden, milletin kutsal sinesinegelmeniz ve onurlu arkadafllar›n›zla inanm›fl yurtseverler alan›na kat›lman›z bizi çok sevindirdi.Kutsal amac›m›z›n elde edilmesi yolunda ortaklafla yap›lacak çabalarda Allah hepimizibaflar›l› k›lacakt›r. Gözlerinizden öperim.(Mustafa Kemal)Üçüncü Ordu Müfettiflli¤i Kurmay Baflkan› Albay Kâz›mSalâhattin Bey hakk›nda ilk kuflku ve duraksama, yine Salâhattin Beyin"amaca uygun çal›flaca¤›n›" söyliyerek güvenen ve hemen komutay› verip S›-vas do¤rultusunda uzaklaflan Refet Bey taraf›ndan gösterilmifl oldu.Refet Beyin Amasyadan yazd›¤› bir telgraf, yaln›z Salâhattin Bey hakk›ndakuflkuyu de¤il, daha birkaç noktaya de¤inen düflünceleri de kaps›yordu.‹zin verirseniz oldu¤u gibi bilginize sunay›m: ‹vedidir‹ç Güvenlikle ilgilidirAnkaradan, 15/7/1919Erzurumda K.O. 15 Komutanl›¤›naMustafa Kemal Pafla Hazretlerine:Salâhattin Beyi tan›rs›n›z. Birdenbire ürkmemesi gereklidir. Önce Kâz›m Pafla kutlamavesilesile, yumuflak sözler kullanarak kendisile yaz›flmaya giriflmelidir. Hamit Beyingörevden al›nmas› hakk›nda daha bir fley yok. Gene de yerinde b›rak›lmas› için giriflimlerdebulunuldu. ‹flten al›n›rsa buralarda kalaca¤›n› pek ummuyorum. Bununla beraberetkiliyorum. Benim dönmem için ‹ngilizlerin, hükûmete bask› yapacaklar› kuflku götürmez.Ben duruma göre gereken yollara baflvurarak buralarda kalaca¤›m. ‹ngilizlerden, veburadan geçen Amerikal›dan, anlad›¤›ma göre Kâz›m Paflan›n durumu da tehlikededir.Her zaman ölçülü davran›lmas›n› ve durumun iyi idare edilmesini yeniden sal›k veririm(Refet).Tümen 5 Komutan› ArifBu telgrafta ad› geçen Hamit Bey, Samsun mutasarr›f› bulunuyordu. HamitBey, Samsuna var›fl›m›z›n ilk günlerinde, Refet Beyin, geçmiflteki dostlukve tan›fl›kl›¤› nedenile, ortak ***eye do¤ru, sonuna kadar, bizimle beraber,özveri ile çal›flacak nitelikte bir arkadafl oldu¤una güvendi¤inden, bana sal›kverdi¤i ve benim baflbakanl›¤a ve özel olarak Genelkurmay Baflkan› CevatPaflaya yazmam üzerine Samsuna getirebildi¤imiz kifli idi.Böyle birinin, eninde sonunda, iflten al›naca¤› kuflku götürür müydü? Fakat,Refet Bey, "yerinde al›konulmas› için giriflimlerde bulunuldu" diyor.Kimlerin kat›nda nerede giriflimde bulunulmufl? Kim giriflimde bulundu?!Sonra, iflten al›n›rsa, buralarda kalaca¤›n›, pek ümit ummuyorum. Bununlaberaber etkiliyorum! diyor; nereye, ‹stanbula m› gidecek, nas›l? Bu kifli bugü-ne kadar bizimle çal›flm›yor m›yd›?Bu telgraf›nda. Refet Bey kendisinin dönmesi için ‹ngilizlerin, hükûmetebask› yapacaklar›n› kesin say›yor ve duruma göre gerekeni yaparak buralarda kalaca¤›n› söylüyor. Halbuki durum biliniyor ve yap›lacak fleyi ben kendisine7 Temmuz 1919 tarihli genelgemde bildirdim:(O genelgenin ikinci maddesi) Ondan baflka yap›lacak fley yoktu.Refet Bey, ‹ngilizlerden ve buradan geçen Amerikal›lardan anlam›fl ki "Kâ-z›m Paflan›n da durumu tehlikelidir." Bu ne demektir? S›k› durmakta en çok direnmekgereken arkadafllar›n; her halde rahmet okum›yacak kimselerin sözlerindentehlikeler hayal etmeleri ve bunu bir inançla söylemeleri neyi gösterir?Refet Bey. telgraf›n›n sonunda, bana da ders veriyor. "Her zaman ölçülüdavran›lmal›" ve "durumun iyi idare edilmesini yeniden sal›k veririm" diyor.Buradaki, ölçülü davranmak kelimelerinden kasd›n›n ne olabilece¤inin yorumlamas›n›anlay›fll› kiflilere b›rak›r›m.Bana iyi idareyi sal›k veren bu kifli, bu ö¤ütü, benim verdi¤im emir ve talimat›iyi uygulay›p görevi bafl›ndan ayr›lmadan evvel yapm›fl olsayd›, daha içtenliktehareket etmifl olurdu, san›r›m.Efendiler, Hamit Bey, 14 Temmuz 1919 tarihinde Samsundan bana flu k›satelgraf› yazm›flt›: "Görevden al›nd›¤›m› güvenilir kaynaklardan haber ald›m. fiubir iki gün içinde emrin gelmesini bekliyorum. Sonra da ‹stanbula gidece¤imisayg›yla bildiririm."Refet Beyin komutay› b›rakm›fl olmas›na üzülürken ayn› günde, önemli biryerde kendisinden özverili bir davran›fl umdu¤umuz baflka bir arkadafl›n da, sankinormal flartlarda imifliz gibi, anlafl›lmaz bir düflünüflte oldu¤unu ö¤reniyorum.Hamit Beye 15 Temmuz 1919 tarihinde, flöyle bir telgraf yaz›ld›: Kardeflim Hamit Bey, sizin yerinize ‹brahim Ethem Beyin atand›¤›n› haber ald›k. Refeteyazd›m ve birleflerek beraberce içeriye do¤ru gelmenizi rica ettim. Bilmem hangi güven dü-flüncesi, size ‹stanbula gitmek iste¤ini veriyor. Bundan baflka, biz, k›ymetli arkadafllar›m›z›, ‹stanbuldanAnadoluya çekip ç›karmaya ve böylece gerçek vatanseverleri dileklerinden yoksunetmeme¤e çal›fl›rken, siz bu hareketlerinizle, en az›ndan kuflat›lm›fl bir çevreye giriyorsunuz.Biz hiç uygun bulmad›k. Refetle buluflumuz. Ya S›vas yak›nlar›nda birlikte kal›rs›n›z ya da rahatçabizim yan›m›za gelirsiniz. Kesin yan›t bekleriz (Belge 34).Befl gün sonra (20 Temmuz 1919) Samsun Mutasarr›f› Hamit Beyin Samsundangelen telgraf› flu idi: "‹stanbulun artan rezillikleri karfl›s›nda, umutsuzlu¤a düflen ulus, do¤udan bir umut ›fl›-¤› bekliyor.Buralara ve buradakilere öyle hayalî flekil ve vücutlar veriyorlar ki acaba bir fley var m›diye, ben de kuflkulan›yorum. Kay›ts›zl›¤›mdan utan›yorum.Gerçekteyse uyumuyoruz. Bir fley yapmak istiyoruz. Fakat bu fleyin biçim ve teorileriyleu¤raflt›¤›m›z, uzun yollar seçti¤imiz kan›s›nday›m. Zaman›n, olaylar› beklemeye tahammü-lü yoktur. Memleketin durumu dakikadan dakikaya fenalafl›yor. Bundan dolay› düflünceyi k›-sa kesip, iflleri çabuklaflt›rmak gerekiyor. Bu konuda, benim akl›ma gelen fludur:Hep birden ve her yerden padiflaha bir telgraf çekelim. On aydanberi gözü önünde çokkerekendi istek ve hevesince olup biten rezilliklerle nereye sürüklenmekte oldu¤unu görenmilletin ne olursa olsun kendi kaderini ele almaya karar verdi¤ini hat›rlatal›m ve k›rk sekizsaat içinde, milletin güvendi¤i bir kabine kurulmaz ve kurucular meclisinin toplant›ya ça¤›r›lmas›kararlaflt›r›lmaz ise, ne kendisini ve ne de hükûmetini tan›mad›¤›m›z› ekleyelim. Bundahiçbir zorluk yok, gelenek olarak boyun eymekten üzüntü duymayan halk, biz yürüyelim, arkam›zdangelsin Efendim."Befl gün evvel, görevden al›n›rsa ‹stanbula gidece¤ini, söyleyen Samsunmutasarr›f›n›n bu telgraf›n›, biraz k›zg›nca yaz›lm›fl olmakla beraber, karar ve iflyapma ö¤ütler, bir nitelikte buldu¤unuzu ummak isterim.

Mutasarr›f Bey, milletin bir umut ›fl›¤› bekledi¤i yerde, acaba bir fley varm› diye flüpheleniyor.Bizi, ne yapmak istedi¤ini bilmeyen, biçim ve teoriyle u¤raflan flaflk›nlarzannediyor. Lâf› k›sa kesip, ifli çabuklaflt›rmak için yap›lacak olan› da söylü-yor. E¤er bundan sonra bütün görüfllerindeki yersizli¤i gösteren çirkin bir dü-flünceyi ortaya koymasayd›, iyi ederdi.Efendiler, tarih, "gelenek olarak boyun e¤mekten üzüntü duymayan millet,biz yürüyelim, arkam›zdan gelsin," düflünce ve inanc›nda bulunanlar›nkarfl›laflt›klar› korkunç sonuçlar ve azaplarla doludur. Yöneticilerin, özelliklemillet adamlar›n›n, böyle yanl›fl ve geçersiz düflüncelere hiç kap›lmamalar› gerekir.Hamit Bey, bu telgraf›nda, bizim Refet Beyle birlikte içeriye çekilmesikonusundaki bildirimize hiç de¤inmiyor.Hamit Beyin bu telgraf›na 21 Temmuz 1919 tarihinde verdi¤imiz bir kar-fl›l›kta: "Allah isterse her fley olacakt›r. Yaln›z, milletin güvendi¤i bir kabinekurmak için önce o kabinenin dayanaca¤› bir gücü oluflturmak gerektir. O da,do¤u illeri kongresinin ve ondan sonra da, S›vas genel kongresinin toplanmas›ylaolacakt›r" dedik.Efendiler, Üçüncü Kolorduya, ve dolay›s›yla Refet ve Salâhattin Beylereyeniden de¤inmek gerekiyor. ‹liflki fludur:‹ngilizler, S›vasa bir tabur gönderecekleri haberini yayd›lar. Olabilecekherfleye karfl› S›vasa gelen yollar boyunca, askerî önlem ald›rmak gerekti.Bundan dolay› Amasyada bulunan Beflinci Tümen Komutanl›¤›na, 18 Temmuz1919 tarihinde, verdi¤im bir emirde, henüz Amasyada bulunan Refet Beyeait de flu cümleler vard›: "Durum konusunda Refet Beyin önemle dikkatiçekilir. Belki Refet Bey böyle bir durum düflünerek flimdilik Amasyada kalmay›ye¤ler."Beflinci Tümen Komutan›n›n 19 Temmuz 1919 da verdi¤i yan›tta, dikkatçeken flu cümleler vard›: "Salâhattin Bey daha Samsundad›r. fiimdiye kadarkendisile temas edemedi¤im gibi hiçbir ciddî ve önemli yaz›flma da olmad›¤›ndanonun ne düflündü¤ünü hangi kan›ya vard›¤›n› bilemiyorum.""Ama - Refet Bey - gerekti¤inde ‹ngilizlere karfl› koyacak kadar at›lganl›kgösteremiyece¤ini sezdirmiflti.""Refet Bey 18 Temmuz 1919 da S›vasa hareket etti." (Belge 35)Bunun üzerine Refet Beye flu flifreyi verdirdim: fiifre Kifliye Özel Say› 115 19 Temmuz 1919Amasyada Beflinci Tümen Komutanl›¤›na S›vas Üçüncü Ordu Sa¤l›k ‹flleri Müfettifli Albay ‹brahim Tali BeyefendiyeRefet Beyedir: Salâhittin Beye telgraf›m› verdiniz mi? O arkadafl›m›z›n kesin görüfl-lerinin kesinlikle saptanmas› ve çünkü karars›zl›k ya da iki tarafl› oynama gibi felâket do-¤uracak bir duruma hiçbir suretle göz yumulmamas› ve uyulmamas›, bir vatan borcu oldu-¤undan bu konuda, evet veya hay›r fleklinde kendisinden söz al›nmas› ve ona göre bir kararverilmesi çok gereklidir. Sizin b›rakt›¤›n›z noktadan bafllamak, kendileri için tek programd›r.fiimdiye kadar hemen bir hafta oldu¤u halde hiçbir kesin bilgi al›namamas› ve ‹stanbuldanal›nan bir bilgide onun hakk›nda sa¤lam bir kanaat belirtilmemesi ve hareketindenevvel Sad›k Beyle gizli bir görüflme yapm›fl olmas›ndan ve aralar›nda yak›nl›k bulundu¤undansöz ve flikayet edilmesi bu telgraf›m›n yaz›lmas›na neden olmufltur. Bunu ve bununsonuçlar›n› özellikle sizin de¤erlendirip çözümlemeniz gereklidir. Zira herhangi bir halk toplulu¤unda, söyliyece¤i yanl›fl ve ulusal amaca ayk›r› birtek sözün bile, yapaca¤› ters etkiyi vebunun do¤uraca¤› durumu flimdiden düflünmek yeter (Mustafa Kemal).Üçüncü Ordu Müfettiflli¤i KurmayBaflkan› Albay Kâz›mYaln›z, bu telgraf›m›za de¤il çok fleye cevap olan Refet Beyin bir telgraf›n›oldu¤u gibi bilginize sunaca¤›m:‹çgüvenli¤e iliflkin ve çok ivedidir 1828 S›vastan, 22/7/1919Erzurumda Üçüncü Ordu Müfettiflli¤i VekiliKâz›m Kara Bekir Pafla Hazretlerine1 - Mustafa Kemal Pafla Hazretlerine: Telgraf›n›z› Salâhattin Beyden ayr›ld›ktan sonraald›¤›m için kendine veremedim. Salâhattin Beyi herkes gibi siz de iyi tan›rs›n›z. Karars›zyarad›l›flta bir kifli. On günden çok bu bölgede kalmamak niyetile gelmifl. Az kald› komutay›almadan geri kaçacakt›. Kendisine güven ve inan vererek vatan ödevini hat›rlatt›m.Memleketini herhalde sever ve fakat zamans›z ifl görmeye gelemez. Afla¤› yukar› Vali Re-flit Pafladan biraz daha iyi. Onüçüncü Kolordudan geçen silâhlardan bilgisi oldu¤u gibi buiflin düzenlenmesi için ‹stanbulda da çal›flm›fl ve baflar›l› olmufl. Buraya seçilmesi Cevat Pa-fla taraf›ndan olmufl. Bu duruma göre amaca zararl› ve hiçbir halk toplulu¤unda amaca ayk›r›tek bir söz söylemez. Tersine amaca uygun ve ancak sessizce çal›flmaya söz verdi. Sad›kBeyle iliflkisi hakk›nda verilen bilgilere inanam›yorum. Asl›na bak›l›rsa, ald›¤›m›z haberi iyibelgelemeden belirli bir program düzenlemeden çal›flmak kuvvetlerin yitimine yol aç›yor.Do¤u durumu hakk›nda, bana, verdi¤iniz bilgilerde ald›¤›n›z abartmal› haberlere kap›lmam›flolsayd›n›z, belki ben durumu daha iyi idare eder ve komutay› b›rakmak zorunda kalmazd›m.Kendi kendine karar verecek insanlar›n, gerçek durumu bilmeleri gere¤ini siz dekabul buyurursunuz. Bunun için Salâhattin Beyi boflyere ürkütmek ve hay›r dedirtmekle neç›kacak. Zaten o kaçmaya haz›r. Yerine acaba kim gelecek. Emirlerinizin k›sa ve kolay anlafl›l›rolmas›n› rica ederim. Salâhaddin Bey hakk›ndaki telgraf›n›z› lûtfen bir daha okuyunuz.F›rt›na ile bafllay›p dinginlikle biten bu telgraftan kesin düflüncenizi ç›karamad›m. Bununlabirlikte birkaç güne kadar Salâhattin Bey Samsundan dönüyor. Kendisile görüflece-¤im. Herhalde onu uygun bir flekilde amaç yolunda idare için önlem al›yorum.2 - Samsuna ç›kar›lan taburun, buradaki Hintli Müslümanlar›, de¤ifltirmekle birlikteözellikle S›vasta bulundu¤unu sand›klar› size gözda¤› vermek amacile ç›kar›ld›¤›n›, ‹ngilizlerlegörüfltü¤ümde anlad›m. Beni ‹stanbula gitmeye kand›rmak için, Kavakta bulundu¤umzaman bir ‹ngiliz Binbafl›s› geldi. ‹ngilizlere gösterdi¤im direniflten yararlanarak ve fakat sizigüçten düflürmek için beni ald›rd›klar›n› söyledi. Sizin öbür dayana¤›n›z Kâz›m Pafla imifl,bundan dolay› Kâz›m Pafla, ‹ngilizlerin dayatmalar›na yol açacak aç›k bir neden vermemelidir.Ferit Paflan›n iflten ayr›lmaktayken Kâz›m Paflay› sizin görevinize vekil olarak atamas›‹stanbuldakilerden bir k›sm›n›n kötü niyetli olmad›¤›n› gösteriyor. Fakat ‹ngilizlerin dayatmas›karfl›s›nda birfley yapamazlar. Kâz›m Paflan›n vekâlete atanmas› da SalâhaddinBeyin Sad›k Bey hesab›na buraya gelmedi¤ine kan›tt›r.3 - Benim ‹stanbula getirilmem için ‹ngilizlerin resmî yollardan ‹stanbula bask› yapmalar›çok olas›d›r. Çünkü benim ile ‹ngilizler aras›nda resmî biçimde bir yol var (!) bu bask›artarsa Salâhaddin Beyi zor bir durumda b›rakmamak için izimi kaybettirece¤im.4 - Hamit Beyin de¤ifltirilmesi söylentisi daha gerçekleflmedi. O kiflinin yerinde b›rak›lmas›için gerek Salâhaddin Bey* ve gerekse ‹ngilizler ‹stanbula baflvurdular. Onun de¤ifl-tirilmesi giriflimi ‹çiflleri Bakanl›¤› ile kavga etmesindendir. Salâhaddin Beyin yerine, KonyayaSedat Beyin geldi¤i de do¤ru de¤ildir. Hernekadar tüm komutanlar›n de¤ifltirilece¤inihaber ald›¤›n› o yaz›yor ise de, Kâz›m Paflan›n vekil olarak atanmas› bunun do¤ru olmad›-¤›n› gösteriyor.* Di¤er Salâhattin Beydir *
5 - S›vas Kongresi hakk›nda baflbakanl›ktan do¤ruca illere gönderilen 20 Temmuz1919 tarihli telgraf emrini gördünüz mü? Karahisardaki Tümen Komutan› bu kongreye delegeseçimi için buralara bildiri yaym›fl. Böyle bir davran›fl› uygun buluyor musunuz? Almanbar›fl› ve do¤udaki dinginlik, durumun geliflmesini bekleyerek, bizim de, tedbirli bulunmakl›¤›m›z›gerektirmiyor mu? Kendim için hiçbir kayg›m olmad›¤›n› art›k anlam›fl›n›zd›r (!).Yaln›z, karars›z ve programs›z hareketlerle amac› bozaca¤›z. Ya tedbirli olal›m ya da hemenifli a盤a vural›m. Fakat ikisinden birini yapal›m. S›vas Kongresinden bugün için bir yararumuyor musunuz? Bugünkü duruma göre bu kongrenin S›vasta ve aç›k bir flekilde yap›lmas›n›tehlikeli bulmuyor musunuz?Güney yönlerden S›vasa gelecek bir bask›n özellikle bu il halk›n›n kans›zl›¤› nedenileAnadoluyu ikiye ay›r›r ve pek tehlikeli olur. Bunun için bu ilin, son zamana kadar tarafs›zm›flgibi görünmesi pek çok önemlidir. Bu kongrenin yap›lmas›na kesin gerek varsa ald›¤›-n›z haberlere göre, delegelerin gelmeleri olas› ise acaba bunun do¤uda bir yerde yap›lmas›daha uygun olmaz m›?6- S›vas ve Amasya flehirleri halk› pek afla¤›l›k, kazalarda, köylerde halk bunlardanpek çok iyi. Bundan böyle ona göre iflleri düzenleyece¤im.7- ‹stanbuldan ald›¤›m haberde buradaki ulusal ayaklanman›n hiçbir parti veya bir ki-flinin özel emellerini yerine getirmek amac›na de¤il sadece ulusal esenlik ve ba¤›ms›zl›¤›nsa¤lanmas› amac›na yönelik oldu¤u yolunda, sizin taraf›n›zdan bir bildiri yay›lmas› yolu ile‹ngilizlerin yat›flt›r›lmas› ö¤ütleniyor. Buna gerek duyulursa, ben bunun sizin taraf›n›zdanbir bildiri fleklinde de¤il belki Erzurum Kongresinin kararlar› aras›na al›narak yay›mlanmas›n›uygun san›yorum.8- Ajanslar, Mebuslar Meclisi seçiminden söz ediyorlar. Bu konuda ne düflünüyorsunuz(Refet) Üçüncü Kolordu Kurmay Baflkan› ZekiBu telgrafa verdi¤imiz karfl›l›¤› da oldu¤u gibi bildirmekle yetinece¤im. fiifre - Subay taraf›ndan çekilecektir. ‹vedidir 171 23/7/1919 S›vasta Üçüncü Kolordu Kurmay Baflkan› Zeki BeyeRefet Beyefendiye:1 - Salâhaddin Bey hakk›ndaki telgraf› bir defa daha okumak üzere arad›m. Fakat bulunam›yor.An›msad›¤›ma göre onunla ilgili olarak söylenenler ‹stanbuldan bildirilmiflti.Her al›nan haberi, istenildi¤i gibi belgelemek, kolay olmaz. Do¤udaki durumlar hakk›ndaald›¤›m›z bilgiler, abartmalardan ar›nmam›fl olmakla birlikte, bize, yanl›fl bir ad›m att›rm›flde¤ildir, kan›s›nday›m. Ulusun kaderi ile ilgili ifllerde sadece do¤udaki olaylar›n geliflmesitemellerine dayanmakla yetinilmifl de¤ildir. Ulusal örgütlenmeye genifllik ve canl›l›k vermek,kongrelerle ulusal amaçlar›m›z› uyumlu k›lmak, orduyu ulusal örgütlere yard›mc› durumdabulundurmak, ulusal amac›m›z›n yitirilmesine meydan vermemek için komuta, silâhifllerinde, bilinen kesin karan vermekte yap›ld›¤›ndan baflka türlü ve daha ölçülü davranma,acaba bugünkü meyveyi verebilir miydi? Herhalde bugünkü durum, herkesi memnun edecekniteliktedir.2 - Kâz›m Paflan›n vekil olarak atanmas› çok yerinde olmufltur. ‹ngilizlerin diretmesineyol açacak bahane vermeme¤e çal›fl›yor. Fakat silâh meselesi ve Trabzona asker ç›kar›lmas›nakarfl› koymak konusunda hoflgörülü davranamayaca¤›m›z aç›kça bellidir. Oysa kibunlar ‹ngilizlerin elbette hofluna gitmiyecektir.3 - ‹ngilizler, benim ‹stanbula getirilmem konusunda ola¤anüstü direttiler ve hükûmeteola¤an üstü bask› yapt›lar. Hükûmet ve padiflah ile, makina bafl›nda, günlerce süren yaz›flmalarda,konunun bu yönü aç›k olarak bildirildi. Bu yaz›flmalarda yaz›lanlar görüfltü¤ü-müzde size gösterilecektir. Fakat, meslekten ayr›l›nca diretme son buldu. Buna göre sizinhakk›n›zda da, görevden ayr›ld›ktan sonra büyük diretme beklemem. Bununla birlikte aksitakdirde de, izinizi kaybetmekten ise, Salâhaddin Beyin zor duruma düflmesini ye¤lerim.Burada Halit Bey hakk›nda, hükûmet ve ‹ngilizler, Kâz›m Paflaya çok direttiler. Kâz›m Pa-fla bir fley yap›lam›yaca¤›n› söylemekte direterek, bugün Halit Bey, resmî olmadan, tümeninesahip bulunuyor.4 - Hamit Bey, son bir telgraf›yla hepimizden daha çabuk davran›lmas›n› iste¤ini belirtiyor.fiimdilik yumuflat›ld›.5 - S›vas Kongresi hakk›ndaki telgraf› daha görmedim. Gerçekten baz› yerlerde olumluve baz› yerlerde de olumsuz afl›r›l›klar görülüyor. Kuflkusuz duruma göre verimli ifl görebilecekflekilde tedbirli davranmaktan yanay›m. Herkes için bu kesin ve aç›k program, bugüntoplant›ya bafll›yan Erzurum Kongresi görüflmelerinden ç›kacakt›r.S›vas Kongresinden pek çok yarar beklerim. De¤il bugün, S›vas Kongresi ilk sözkonusuoldu¤u gün bile her taraftan ve özellikle güneyden bir bask›n gelmesini olas›l›klar›n enkuvvetlisi olarak gördü¤ümü ve bu nedenle savunma önlemleri için ricada bulundu¤umuhat›rlars›n›z. Bununla birlikte, Erzurum Kongresinin toplant›lar› sürdü¤ü s›rada, S›vasa gelecekdelegelerin say›s›na ve Erzurum Kongresinin yapaca¤› etkilerle meydana ç›kacak durumagöre daha pratik ve güvenli bir yol da düflünülür.6 - ‹fllerin düzenlenmesi konusunda, siz kardeflimin görüflü pek uygundur. Bununlabirlikte flehirlileri de ulusal duygu ve etki alt›nda tutmaktan uzak kal›nm›yaca¤›n› umar›m.7 - Millî hareketlerin amaç ve ere¤i, kongrece yay›mlanacak bildirilerle düflündü¤ünüzgibi yay›lacakt›r.8 - Meb'uslar Meclisi toplanmal›d›r. Ama, ‹stanbulda de¤il, Anadoluda. Bu konukongrede görüflülecek ve buna göre giriflimde bulunulacakt›r. Hepimiz gözlerinizden öperizkardeflim.Mustafa KemalÜçüncü Ordu Müfettiflli¤i Kurmay Baflkan› Albay Kâz›mEfendiler, askerlikten ayr›ld›ktan sonra, Erzurum halk›n›n istisnas›z veDo¤u ‹lleri Ulusal Haklar› Savunma Derne¤inin Erzurum flubesinin, hakk›mdapek aç›k bir flekilde gösterdikleri güven ve içtenli¤in bende, b›rakt›¤› unutulmazan›y› burada, aç›kça belirtmeyi bir borç sayar›m.Derne¤in Erzurum flubesinden ald›¤›m 10 Temmuz 1919 tarihli yaz›da,"derne¤in bafl›na geçmemi ve çal›flma kurulu baflkanl›¤›n› kabul etmemi öneriyorlarve birlikte çal›flmak üzere belirleyip ay›rd›klar› befl kiflinin isimlerini"bildiriyorlard›.Bu befli kifli; Raif Efendi, emekli Binbafl› Süleyman Bey, emekli Binbafl›Kâz›m Bey, Albayrak Gazetesi Müdürü Necati Bey, Dursunbeyzade CevatBey idi. Sözünü etti¤im yaz›da, Rauf Beyin de çal›flma kurulu ikinci baflkanl›-¤›na seçildi¤i bildiriliyordu (Belge 36).Bu tarihlerde, Erzurum fiubesi Yönetim Kurulu Baflkan› Raif Efendi veüye Hac› Haf›z Efendi, Süleyman Bey, Maksut Bey, Mesut Bey, Necati Bey,Ahmet Bey, Kâz›m Bey ve Kâtip Cevat Bey idi.Erzurum flubesi, ‹stanbuldaki idare merkezi baflkanl›klar›na ulaflt›rmayaçal›flt›klar› bir telgrafla, "genel merkez ad›na oy kullan›p görüfl bildirmek yetkisinin,bana verildi¤inin telgrafla bildirilmesini" de rica ettiler (Belge 37).Bundan baflka, bizim, Erzurum Kongresine girmemizi kolaylaflt›rmakiçin, kongreye Erzurum temsilcisi olarak seçilmifl olan emekli Binbafl› Kâz›mve Dursunbeyzade Cevat Beyler temsilcilikten çekildiler.Efendiler, bildi¤iniz gibi, Erzurum Kongresi 1919 senesi Temmuzunun 23üncü günü pek gösteriflsiz bir mektep salonunda topland›. ‹lk gün, beni, bafl-kanl›¤a seçtiler. Kongre kurulunu durum ve bir dereceye kadar, görüfllerimizhakk›nda ayd›nlatmak için yap›lan konuflmamda:"Tarih ve olaylar›n sürükleyiflile, içine düfltü¤ümüz kanl› ve kara tehlikelerigörmiyecek ve bundan coflup kabarm›yacak hiçbir yurtseverin düflünülmiyece¤ine,iflaret ettim. Herkese ateflkes anlaflmas› hükümlerine ayk›r› olarakyap›lan sald›r› ve iflgallerden söz ettim.

Tarihin, bir milletin varl›¤›n› ve hakk›n› hiçbir zaman inkâr edemivece¤ini,binaenaleyh, vatan›m›z, milletimiz aleyhinde verilen hükümlerin muhakkakmahkûmu iflâs oldu¤unu söyledim.Vatan ve milletin mukaddesat›n› tahlis ve himaye hususunda, son sözü söyliyecekve bunun hükmünü tatbik ettirecek kuvvetin, bütün vatanda bir elektrikflebekesi haline girmifl olan millî cereyan›n, ruhu celâdati oldu¤unu ifade ettim.Kuvvei maneviyenin takviyesine medar olmak üzere de bütün mazlûm milletlerinmaksad› millîlerine vâs›l olmak için -içinde bulundu¤umuz tarihteki- faaliyetlerinedair mevcut baz› malûmat› hulâsa ettim.Ve mukadderata hâkim, bir iradei millîyenin, ancak Anadoludan zuhûredebilece¤ini tasrih ettim ve iradei millîyeye müstenit bir flûray› millî tesisini vekuvvetini iradei millîyeden alacak bir hükûmetin teflkilini, ilk hedefi mesai olarakgösterdim." (Ves. 38).Efendiler; Erzurum Kongresi 14 gün devam etti. M››hassalai mesaisi, tespitetti¤i nizamname ve bu nizamname muhteviyat›n› ilân eden beyannamedekimündericattan ibarettir.Bu nizamname ve beyanname muhteviyat›ndan, zaman ve muhitin istilzamettirdi¤i birtak›m tâli ve surî mütaleat ve mülâhazat› zaide tayyolunaraktetkik olunursa, birtak›m esasl› ve flümullü prensiplere ve kararlara destres oluruz.Müsaade buyurursan›z, bu prensiplerin ve kararlar›n bence, daha, o zaman,nelerden ibaret telâkki edilmifl oldu¤unu iflaret edeyim:1) Hududu millîye dahilinde bulunan bilcümle aksam› vatan bir küldür.Yekdi¤erinden infikâk kabul etmez (Beyanname, madde 6. Nizanname, madde3 ün tafsilât›. Nizamname ve beyannamenin birinci maddeleri mütelea ve tetkikbuyurulsun).2) Her türlü ecnebî iflgal ve müdahalesine karfl› ve Osmanl› Hükûmetinininhilâli halinde millet müttehiden müdafaa ve mukavemet edecektir (Nizamname,madde 2 ve 3, beyanname, madde 3).3) Vatan›n ve istiklâlin muhafaza ve teminine hükûmeti merkeziye muktedirolamad›¤› takdirde, temini maksat için, bir hükûmeti muvakkate teflekküledecektir. Bu hükûmet heyeti, millî kongrece intihap olunacakt›r. Kongre münakitde¤ilse, bu intihab› heyeti temsilîye yapacakt›r (Nizanname, madde 4, beyanname,madde 4).4) Kuvayi millîyeyi âmil ve iradei millîyeyi hâkim k›lmak esast›r (Beyanname,madde 3).5) Anas›r› h›ristiyaniyeye hakimiyeti siyasîye ve muvazenei içtima›yemizimuhil imtiyazat ita olunamaz (Beyanname, madde 4).6) Manda ve himaye kabul olunamaz (Beyanname, madde 7).7) Meclisi millînin derhal içtima›n› ve icraat› hükûmetin Meclisin murakebesinevaz'›n› temin etmek için çal›fl›lacakt›r (Beyanname, madde 8).Bu prensipler ve bu kararlar muhtelif flekillerde görülmüfllerse de, asla mahiyetiaslîyelerini de¤ifltirmeksizin, imkân› tatbik bulmufllard›r.Efendiler, biz, kongrede hulâsa etti¤im bu kararlar› ve bu prensipleri tespiteçal›fl›rken, Sadrazam Ferit Pafla da ajanslarla birtak›m beyanat neflrediyordu

Bu beyanata, sadrazam›n, milleti jurnali dense sezad›r. 23 Temmuz 1335 tarihliajansla, dünyaya flunu ilân ediyordu: "Anadoluda i¤tiflafl zuhûr etti. KanunuEsasiye muhalif olarak Meclisi Meb'usan nam› alt›nda içtimaat vukubuluyor. Buhareketin, memurîni mülkîye ve askerîye taraf›ndan men'i icap eder."Buna karfl› icap eden tedabir al›nd› ve Meclisi Meb'usan›n içtimaa daveti talepolundu (Ves. 39).A¤ustosun yedinci günü Kongre içtima›na hitam verirken, Kongre heyetine:"Esasl› mukarrerat ittihaz olundu¤unu ve cihana milletimizin mevcudiyet vebirli¤inin gösterildi¤ini" söyledim ve "tarih, bu Kongremizi ender ve büyük bireser olarak kaydedecektir" dedim (Ves. 40).Sözlerimde isabetsizlik olmad›¤›n›, zaman ve hadisat›n ispat etmifl oldu¤unakaniim, Efendiler.Erzurum Kongresi, nizamname mucibince bir Heyeti Temsilîye teflkil etmifl-ti.Cemiyetler Kanununa tevfikan ilmühaber itas› z›mm›nda, Erzurum vilâyetimakam›na verilen 24 A¤ustos 1335 tarihli beyannamede, Heyeti Temsilîye azas›-n›n isim ve hüviyetleri, flu suretle münderiçti:Mustafa Kemal Sab›k Üçüncü Ordu Müfettifli, askerlikten müstafiRauf Bey Bahriye Naz›r› Esbak›Raif Efendi Sab›k Erzurum Meb'usu‹zzet Bey Sab›k Trabzon Meb'usuServet Bey Sab›k Trabzon Meb'usufieyh Fevzi Efendi Erzincanda Nakflî fieyhiBekir Sami Bey Berut Valii Sab›k›Sadullah Efendi Sab›k Bitlis Meb'usuHac› Musa Bey Mutki Afliret Reisi(Ves. 41)Efendiler, istitrat kabilinden flunu arzedeyim ki bu zevat hiçbir vak›t bir arayagelip birlikte çal›flm›fl de¤illerdir. Bunlardan ‹zzet, Servet ve Hac› Musa Beylerve Sadullah Efendi hiç gelmemifllerdir. Raif ve fieyh Fevzi Efendiler, S›vasKongresine ifltirak etmifller ve onu müteak›p biri Erzuruma, di¤eri Erzincana avdetederek bir daha iltihak eylememifllerdir. Rauf Bey ve S›vas Kongresinde iltihakeden Bekir Sami Bey ‹stanbulda Meclisi Meb'usana gidinciye kadar, beraberbulunmufllard›r.Efendiler, hât›ra olarak küçük bir noktaya da iflaret etmek isterim. Benim,bu Erzurum Kongresine aza olarak girip girmemekli¤im flayan› teemmül görülmüfloldu¤u gibi, Kongreye dahil olduktan sonra da, reis olup olmamakl›¤›müzerinde, izhar› tereddüt edenler bulunmufltur. Bu tereddüdü izhar edenlerdenbir k›sm›n›n mülâhazat›n› hüsnüniyet ve samimiyetlerine atfetmek caiz oldu¤uhalde di¤er baz› kimselerin bu hususta tamamen samimiyetten uzak, bilâkis maksad›mel'anet takip ettiklerine daha o zaman flüphem kalmam›flt›. Meselâ, düfl-man casusu olup her nas›lsa Trabzon vilâyeti dahilinde bir yerden kendini Kongreyemurahhas tayin ettirip gelen Ömer Fevzi Bey ve bunun rüfekas› gibi. Bu zat›nbilâhare h›yaneti, Trabzonda ve oradan firar ettikten sonra ‹stanbuldaki ef'alve harekâtile sübut bulmufltur.

Kongrenin hitam›ndan iki üç gün evvel di¤er bir münakafla da, mevzuubahsolmaya bafllam›flt›. Baz› samimî arkadafllar›m, benim Heyeti Temsilîyeyedahil olarak alenî faaliyetimi mahzurlu görüyorlard›. Mütelealar› flu noktalardahulâsa edilebilir: "Millî teflebbüsat ve faaliyetin bütün manasile millettendo¤du¤unu, hakikaten millî oldu¤unu göstermek lâz›md›r. Bu takdirde teflebbüsatdaha kuvvetli olur ve kimsenin suitefsirine ve bilhassa ecnebîlerin menfidüflüncelerine mahal b›rakmaz. Fakat tan›nm›fl ve bahusus hükûmeti merkezî-yeye ve makam› hilâfet ve saltanata karfl› asi vaziyete düflmüfl; noktai hücumteflkil eden benim gibi bir adam›n, bütün bu teflebbüsat› millîyenin bafl›nda bulundu¤ugörülürse, faaliyetin makas›d› millîyeye müstenit olmaktan ziyade hususîemeller istihsaline matuf telâkki edilmesine imkân olur. Binaenaleyh, HeyetiTemsilîye, vilâyat ve müstakil sancaklar›n seçece¤i zevat olmal›d›r. Ancakbu suretle, millî bir kuvvet gösterilebilir."Bu mütaleatta, ne dereceye kadar isabet olup olmad›¤›n› araflt›racak de¤ilim.Yaln›z benim de, bu mütaleata muhalif olan mütaleat›m›; istinat ettirdi¤imnoktalardan baz›s›n› tadat edeyim: Evvelâ; ben, behemehal kongreye dahil olmal›ve onu idare etmeli idim. Çünkü, zaman geçirmeksizin, iradei millîyeninfaaliyete geçirilmesini ve milletin bizzat filen ve müsellâhan ittihaz› tedabirebafllamas›n› temin zaruretine kani idim. Bu esasl› noktalar›, takdir ve tespit ettirebilmekiçin, Kongrede, tenvir ve irflat ve bizzat idare suretile çal›flmam› elzemgörüyordum. Nitekim öyle oldu. Erzurum Kongresinin, daha evvel izahetti¤im esasat ve mukerrerat›n›, herhangi bir heyeti temsiliyenin tatbik ettirebilece¤inebenim emniyetim taallûk etmedi¤ini, itiraf ederim.Nitekim zaman ve vakayi beni teyit etmifltir. Bundan baflka, daha Amasyadaiken takarrür ve bütün millete vesaiti mümkine ile tebli¤ ettirdi¤im S›vasUmumî Kongresinin aktini temin etmek, bütün milleti ve memleketi yaln›z birheyetle temsil etmek, sonra, yaln›z vilâyat› flark›yeyi de¤il, bilcümle aksam› vatan›nayn› dikkat ve hassasiyetle müdafaa ve halâs›n› temin çarelerini bulmayaçal›flmak hususlar›n›, herhangi bir heyetin temin edebilece¤ine kani olmad›¤›-m› aç›kça ifade etmek zaruretindeyim. Çünkü, bende böyle bir kanaat mevcutolsayd›, benim teflebbüs ald›¤›m güne kadar, teflebbüsat ve faaliyette bulunanlar›nnetayici mesaisine intizaren istifa etmemek yolunu bulurdum. Hükûmet,padiflah ve halifeye karfl› isyana lüzum görmezdim. Bilâkis, ben de, baz› ikiyüzlüve iki cepheliler gibi zahiren pek mutantan ve müdepdep olan, o gününordu müfettiflli¤ini ve yaveri hazreti flehriyarî s›fat›n› muhafazada berdevamkal›rd›m. Gerçi, benim alenen ortaya at›lmamda ve bilûmum millî ve askerî harekât›nbafl›na geçmemde flüphesiz mahzur vard›. Fakat o mahzur, ademi muvaffak›yethalinde herkesten evvel ve herkesten ziyade en büyük ikap ve azabaduçar edilmekten baflka bir fley olabilir midi? Halbuki bütün vatan› ve koskocabir milletin, hayat ve memat› mevzuubahs olurken vatanperverim diyenlerinkendi ak›betlerini düflünmesine mahal var m›d›r?Efendiler, ben, baz› rüfekaca serdolunan mütaleat ve tevehhümata mutavaatgösterseydim; iki noktai nazardan, büyük mahzurlar tevellüt edecekti. Birincisi;mütaleat›mda, mukarrerat›mda ve bütün hüviyetimde isabetsizlik ve zâfoldu¤unu itiraf etmek ki bu husus, benim vicdanen deruhde etti¤im vazife noktainazar›mdan ***rikabili telâfi bir hata olurdu.