MUHAMMED B İDRÎS EŞ-ŞAFİÎ (150-204 H)

Şafiî mezhebinin öncüsü ve müctehid imamlardan biri

Hicrî 150/Miladî 767 yılında Filistin'in Gazze şehrinde doğdu Babası İdris bir iş için Gazze'ye gitmiş, orada iken vefat etmişti Dedelerinden biri olan Şafiî İbn es-Sâib'e nisbeten Şafiî olarak bilinir Soyu Abd-i Menâf'ta Hz Peygamber'in soyuyla birleşir

Henüz küçük yaşta iken babasını kaybeder Fakir bir şekilde yaşayan annesi, oğlunu alıp Mekke'ye gitmeğe karar verir Mekke'de, daha küçük yaşta kendisini ilme veren İmam Şafiî, yedi yaşında Kur'ân-ı Kerim'i; on yaşında da İmam Mâlik'in el-Muvatta' adlı hadis kitabını ezberlemiş ve on beş yaşına geldiğinde, fetva verebilecek bir seviyeye ulaşmıştı

Bundan sonra yirmi yıla yakın bir süre çölde, Huzeyl kabilesi içinde yaşayarak fasih Arapça'yı ve câhiliye şiirlerini öğrendi Hatta Asmaî, onun hakkında; "Huzayl'in şiirlerini Kureyş'ten Muhammed b İdris denen bir genç ile düzelttim" demiştir Böylece edip ve Arapçada söz sahibi olmuştur

Akabinde birçok alimden hadis okudu Mekke valisinin bir tavsiye mektubu ile Medine'ye gitti Burada İmam Mâlik'e el-Muvatta adlı eserinin tamamını arzetti Daha sonra tamamen fıkha yönelerek İmam Mâlik'ten Hicaz fıkhını öğrendi Şafiî'nin eşsiz kavrayış ve üstün zekâsını müşahede eden İmam Mâlik, ona şu anlamlı tavsiyede bulundu: "Muhammed! Allah'tan kork, günahtan sakın; çünkü ben senin büyük bir şahsiyet olacağını ümid ediyorum Gönlüne Allah'ın koymuş olduğu bu nuru günahla söndürme"

Medine'de İmam Mâlik'ten fıkıh ve hadis ilmi aldı Süfyan b Uyeyne'den, Fudayl b İyâz ve amcası Muhammed b Şâfi' ve diğerlerinden hadis rivayet etti

İmam Şâfiî, bu arada çalışmak zorunda olduğu için bir süre Yemen'e gitti Yemen kâdısı Mus'ab b Abdillah el-Kureşî orada kendisine resmî bir iş bulmuştu Bu arada, Halîfe Hârun er-Raşîd Hz Ali taraftarlarının bir harekâtından korkuyordu Yemen tarafından yakalanıp getirilen Şiîler arasında -Şiî olmadığı halde- Şâfiî de Medîne'de Halîfe'nin huzuruna çıkarıldı Suçsuzluğu anlaşılınca Halife onu serbest bıraktırdı ve maddî yardımda bulundu Sonra H183 ve 195'te Bağdat'a gitti Orada Muhammed b Hasan eş-Şeybânî'den Irak fakihlerinin kitaplarını okudu Onunla fikir alış verişinde bulundu

İmam Şâfiî bundan sonra H 187'de Mekke'de ve 195'te Bağdat'ta İmam Ahmed b Hanbel (Ö 241/855) ile buluştu Ondan Hanbelî fıkhını ve usulünü, Kur'an'ın nâsih ve mensuhunu öğrendi Bağdad'ta onun eski mezhebinin esaslarını ihtiva eden "el-Hucce" adlı eserini yazdı Sonra H 200'de görüşlerinin en çok yaygınlaşacağı Mısır'a gitti 204/819'da Receb'in son cuma günü Mısır'da vefat etti ve orada defnedildi (el-Hudarî, Tarihu't-Teşrîi'l-İslâmî, Kahire 1358/1939, s254 vd; Muhammed Ebû Zehra, Usulü'l-Fıkh, Kahire, ty, s12 vd; ez-Zühaylî, el-Fıkhu'l İslâmî ve Edilletüh, Dimaşk 1405/1985, I, 35, 36; Hamdi Döndüren, Delilleriyle İslâm Hukuku, İstanbul 1983, 9, 78 vd)

İmam Şâfiî'nin "er-Risâle" adlı eseri fıkıh usulünde ilk kaleme alınan usul kitabıdır Hanefilerde, usul müctehid imamlar devrinde yazılı bir eser haline getirilmemiş daha sonra fürûdan hareket edilerek usûl kaideleri belirlenmiştir İmam Şâfî, işin başında er-Risâle'yi yazarak sonraki Şâfiî bilginlerini bu külfetten kurtarmıştırİmam Şâfii'nin "el-Ümm" adlı eseri ise Mısır'da mezhep görüşlerini kapsayan bir fıkıh eseridir

Onun ilmî ve edebî şahsiyeti yanında, takvâsı, olgun karakteri ve güzel ahlâkı da zikredilmesi gereken hususlardandır Kendisine Sıffın meselesi, sorulunca şu anlamlı cevabı vermişti: "Ömer b Abdülazîz'e Sıffîn'da ölenler sorulunca o; "Allah'ın elimi bulaşmaktan koruduğu kanlardır" demişti Şimdi ben de dilimi bu kana bulaştırmak istemiyorum"

Öğrencileri onun hakkında, "Şafiî Hz'leri bir âyeti tefsir etmeye başlayınca, sanki o âyetin indirilişini görmüş gibi büyük bir vukufla konuşurdu" derler

İmam Şâfiî, müstakil mutlak müctehid idi Hicazlılar'ın ve Iraklıların fıkhını kendinde toplamıştı Ahmed b Hanbel onun için; "Allah'ın kitabı ve Rasûlünün sünnetinde insanların en fakîhi idi"; "Eli hokka ve kalem tutup da, boynunda Şâfi'nin minneti olmayan kimse yoktur" demiştir Taşköprülüzâde, Miftahu's-Saâde'sinde onun için şöyle der: "Ehli fıkıh usûl, hadîs, dil ve nahiv âlimleri, İmam Şâfiî'nin; emânet, adâlet ve zühdünde, vera, takvâ ve cömertliğinde, güzel ahlâkında, kıymetinin yüceliğinde birleşmiştir Onu gerektiği şekilde anlatmak zordur" (ez-Zühaylî, age, I, 26)

Şâfiî mezhebinin usûlü kitap, Sünnet, icma ve kıyasa dayanmaktadır

Hanefî ve Mâlikîlerin kabul ettiği istihsanla ameli terketti ve "istihsanı kullanan kendisi şeriat koymuştur" görüşünü ileri sürdü İstihsanı geçersiz kılmak ve tenkid etmek için "İbtalü'l-İstihsân"isimli risâlesini kaleme almıştır (bk "İstihsan" mad)

İmam Şâfiî, râvisi sikâ, zabt ve hadis muttasıl olunca âhâd haberle amel etmenin gerekli olduğunu savunur O, İmam Mâlik'in şart koştuğu gibi, âhâd haberin amelle desteklenmesini, Irak ekolünün gerekli gördüğü râvinin fakih ve ameli haber-i vâhide uygun olma gibi şartları aramaz (Ebû Zehra, age, s12 vd) O'nun haberi vâhidin delil olmasıyla ilgili, dayandığı çeşitli deliller vardır Bunlardan birinde Hz Peygamber (sas)'in şöyle buyurduğunu rivayet eder: "Benim sözümü dinleyip belleyerek ezberleyen ve olduğu gibi başkasına duyuran kimsenin Allah yüzünü ağartsın Bazan fıkıh hâmili, fakih olmayana nakleder, niceleri de kendisinden daha fakih olan kimseye nakleder" (Ebû Dâvud, İlm, 10; Tirmizî, İlm, 7; İbn Mâce, Mukaddime,18) Bu hadisi aktardıktan sonra İmam Şâfiî görüşünü şöyle açıklar: "Madem ki Hz Peygamber, sözlerini dinleyip bellemeğe ve onları başkalarına duyurmağa davet etmiştir Bunu yerine getiren kimse ister bir kişi olsun, ister cemaat olsun, O'nun davetine icabet etmiş sayılır Hz Peygamber'den rivayet eden kimse bir kişi de olsa güvenilir ve âdil olmak şartıyla rivayeti makbuldür"

Diğer yandan İmam Şâfiî istihsanı ve Mâlikîlerin mesâlih-i mürsele delilini reddederken, kendisi bunlara benzer "istidlâl" adını verdiği bir aklî delil kullanır

Şfiîlerde, çeşitli konularda fetvâ, İmam Şâfiî'nin yeni mezhebine göredir, İmam Şafiî, eski mezhebini temsil eden el-Hucce'den dönmüş ve; "Onu benden rivayet edene hakkımı helâl etmiyorum" demiştir Ancak on yedi kadar meselede eskiye göre fetva verilmiştir Meselâ; eski görüşü, muarızı olmayan bir hadisle desteklenirse onunla fetva verilir Onun şöyle dediği nakledilir: "Hadis sahih olunca, o benim görüşümdür Benim böyle bir hadisle çelişen sözümü de duvara çarpın"

İmam Şâfiî Hicaz, Irak, Mısır ve diğer İslam beldelerinde çeşitli talebeler yetiştirmiştir Yeni mezhebini Şâfiî'den alan Mısırlı beş öğrencisi şunlardır:

1) Ebû Ya'kub Yûsuf b Yahyâ el-Büveydî (Ö H 231) Halîfe Me'mun'un çıkardığı "Halku'l-Kur'an" fitnesi yüzünden Bağdat'ta bir süre hapsedildi (bk "Halku'l-Kur'an" mad) Şâfiî, onu ders halkasına vekil olarak bırakmıştır Şâfiî'nin sözlerinden derlediği ünlü bir özet eseri vardır

2) Ebû İbrahim İsmail b Yahyâ el-Müzenî (Ö H 266): Şâfiî mezhebine göre yazılmış çeşitli eserleri vardır Mebsût adı verilen "el-Muhtasaru'l Kebîr" ve "el-Muhtasaru's-Sağîr" bunlardandır Irak, Şam ve Horasan'dan pek çok ilim talibi ondan yararlanmıştır

3) Ebû Muhammed er-Rabî' b Süleyman b Abdilcebbâr el-Murâdî (ÖH 270): İmam Şâfiî'nin kitaplarının ravisidir Amr b el-Âs Câmiinde (Fustat Câmii) müezzindi Şafiî'nin er-Risâle, el-Ümm ve diğer kitapları, el-Murâdî kanalıyla bize ulaşmıştır

4) Harmele b Yahya b Harmele (ÖH 266): İmam Şâfiî'den er-Rabî'in rivayet etmediği kitapları nakletti Kitabü'ş-Şurût, Kitabü's-Sünen, Kitabü'n-Nikâh ve Kitâbü'l-İbil ve'l-Ganem ve Sıfatühâ ve Esnânühâ bunlar arasında sayılabilir

5) Muhammed b Abdillah b Abdilhakem (ÖH 268): İmam Mâlik'in de öğrencilerinden idi Mısırlılar onu diğer fakihlerden üstün kabul ediyordu Daha sonra Şâfiî'nin görüşlerini bırakarak İmam Mâlik'in ictihadlarıyla amel etmeye başladı

Şâfiî'nin mezhebi; Mısır, Güney Arabistan, Doğu Afrika, Doğu Anadolu, Seylan, Endonezya, Cava, Filipinler, Malaya, Mâveraü'n-Nehir ve Horasan gibi yerlerde yayılmıştır (ez-Zühaylî, age, I, 37 vd; Hamdi Döndüren, age, s 78 vd)

İmam Şâfiî İctihad'da izlediği usûl:

Delillerden hüküm çıkarma ve ictihad'ta izlediği usulü "İhtilâfü'l-Hadis", "Cimâu'l-İlm" ve "er-Risâle" isimli eserlerinin çeşitli yerlerinde açıklamıştır Özetle şöyle der: "Kitap ve ihtilafsız mütevatir sünnetle hükmolunur Bu hüküm için "görünüşte ve gerçekte (zahir ve batında) hak ile hükmettik" deriz Üzerinde ittifak edilmeyen ve âhâd yoldan gelen sünnetle hükmolunur Bunun için, "görünüşte hak ile hükmettik", deriz Fakat "gerçekte" diyemeyiz Çünkü hadisi rivayet eden yanılmış olabilir İcma, daha sonra da kıyas ile hükmederiz Bu, ondan da zayıftır, fakat zaruret bulunduğu yerde kullanılır Çünkü haber varken kıyası kullanmak helal değildir Nitekim teyemmüm de, seferde su bulunmayınca temizliği sağlar, fakat su bulununca teyemmüm bozulur (eş-Şafiî, er-Risâle, s 512, 599, 600)

Şafiî, Kitap ve Sünnet'in te'vile muhtaç kısımlarını doğru tevil etmek için Arapçanın, yapılan te'vile müsait bulunmasını ve Kitap, Sünnet ve İcma kaynaklarında, anlaşılan manâyı takviye eden bir delilin bulunmasını şart koşar Te'vilini de bu doğrultuda yapar Sünnete göre hüküm vermesi için, mütevatir olmayan hadiste sika, doğru, ne dediğini ve hadisin anlamını değiştirecek sözleri bilen; hadisin anlamını tam olarak bilmiyorsa, onu manâ yoluyla değil, asıl lafızlarıyla rivayet eden; rivayetini hıfzetmiş, kitabını muhafaza etmiş, sika ravilere muhalefetten uzak ve hadisin ilk kaynağına kadar aynı şartları taşıyan raviler tarafından rivayet edilmiş bulunması şartını arar

İstihsanı, mesnedsiz, keyfî hüküm olarak anladığı için reddeden İmam Şafiî, rey ictihadını kıyastan ibaret kabul etmiş, kıyası da delâlet yoluyla ilahî beyan çeşitlerinden biri saymıştır Hakkında nass bulunan meselenin illeti ile nass bulunmayan meselenin illeti aynı olursa, yapılan kıyasta ihtilaf edilmez Ancak, asıl mesele ile nass bulunmayan fer'î meselenin illeti aynı olmayıp benzer olursa, bu konuda yapılan kıyasta ihtilaf olur ve farklı hükümlere varılır

İmam Şafii'nin ictihad ve taklid konusundaki şu sözleri kayda değer: "Delilsiz ve hüccetsiz olarak bilgi toplayan kimse gece karanlığında odun toplayana benzer; topladığı bir arkalık odunu yüklenirken bunun içinde kendisini sokacak bir yılanın bulunduğunu bilmez"; "Sahih hadis bulununca benim mezhebim odur"; "Kıblenin hangi yönde olduğunu kestiren bir kimsenin bir başkasını taklid etmesi nasıl uygun olmazsa, mükellefin dininde, çağdaşı olan bir kimseyi taklit etmesi de öyle uygun değildir"

İctihadına örnek:

"Cuma günü yıkanmak vaciptir" hâdisini rivayet ettikten sonra Şafiî, şöyle der: "Hadiste geçen "vacip" ifadesinin "başkasına caiz değil, ahlaken gerekli, temizlik ve pis kokunun giderilmesi için tercih edilmeli" gibi manâya ihtimali vardır Kur'an, abdesti abdestsiz olanlara; guslü, cünüplere tahsis ettiği göz önüne alınırsa, bu son manâ en uygun olanıdır Şafiî burada te'vil ve anlayış ictihadı yapmıştır

İmam Şafiî, annenin çocuğu emzireceğini, babanın da yiyecek ve giyeceğini temin etmesinin, süt anne tutulursa bunun da emzirme ücretini ödemesinin gerektiğini belirten el-Bakara 2/233 ayeti ile Hz Peygamber'in (sas) Hind'e, Ebu Süfyan'ın malından kendisi ve çocuğu için yetecek kadar malı habersiz olarak alabileceğini ifade eden hadisini naklettikten sonra; babadan olması nedeniyle, çocuğun emzirilme ve beslenme külfetinin babaya ait olduğu hükmünü çıkarır Daha sonra da bu hükümden hareketle kıyas yaparak evlâdın da babaya bakması gerektiği hükmüne varır

İctihadla kıyası aynı anlamda kullanan İmam Şafiî, yalancı şahidlikle bir kimsenin eşini üç talakla boşadığını iddia ederek hâkimin eşleri ayırmasına sebep olanların yalancılıkları anlaşılınca, mağdura eşinin mehri mislini vermeye mecbur kılınması ictihadında olduğu gibi, maslahat-ı mürsele delilini de kullanır

Hikmetli sözleri ve şiirlerini ihtiva eden bir Dîvân'ın sahibi olan İmam Şâfiî, edebî yönüyle de eşsiz bir şahsiyet sayılır Aşağıdaki dörtlük ona aittir

"Hafızamın bozukluğunu (hocam) Vekî'e şikayet ettim

Bana günahları terketmemi tavsiye etti

Ve bana şunu bildirdi ki; ilim bir nurdur

Ve Allah'ın bu nuru âsilere verilmez "